Działanie człowieka w różnych sferach życia związane jest z ponoszeniem konsekwencji za podejmowane lub zaniechane czyny. Jeśli czyny te opierają się na normie prawnej i wywołują określone prawem skutki, wówczas mamy do czynienia z odpowiedzialnością prawną. Istnieją różne rodzaje odpowiedzialności prawnej, szeroko znana społeczeństwu jest odpowiedzialność karna i cywilna. Pracownicy dobrze wiedzą, że gdy są w stosunku pracy, może być wobec nich zastosowana odpowiedzialność pracownicza. Świadomość różnych rodzajów odpowiedzialności istnieje powszechnie. Niestety, stosunkowo słabo znane są okoliczności, w których dochodzi do jej ponoszenia.
W niniejszej publikacji przybliżam podstawy wiedzy prawnej i okoliczności, w których odpowiedzialność prawną ponoszą nauczyciele oraz dyrektorzy szkół i placówek oświatowych. Ta liczna grupa zawodowa, z uwagi na specyfikę wykonywanego zawodu, stosunkowo często spotyka się z tym problemem. Wydaje się zatem celowym zabiegiem popularyzowanie prawa, pisanie o nim, wyjaśnianie różnorodnych, często zawiłych, kwestii związanych z odpowiedzialnością prawną. Warto to czynić, choćby po to, aby łacińska paremia ignorantia iuris nocet (nieznajomość prawa szkodzi)nie znajdowała odniesienia do nauczycieli – ludzi wykonujących zawód trudny, ludzi mogących znaleźć się często w sytuacjach, których nawet wielcy mędrcy nie są w stanie przewidzieć.
„Każdy ma obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej Polskiej”
To treść art. 83 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm., dalej: Konstytucja).
Problematyka odpowiedzialności prawnej związana jest bezpośrednio z ustanowionym przez prawodawcę – Sejm RP – konstytucyjnym obowiązkiem przestrzegania prawa. Cechuje ją powszechność, tzn. ponosi ją każdy, kto nie przestrzega prawa oraz wszechobecność, tj. występuje w całym systemie prawa Rzeczypospolitej Polskiej.
Co to jest odpowiedzialność prawna?
Odpowiedzialność prawna polega na obowiązku ponoszenia przez podmiot negatywnych konsekwencji (skutków) – sankcji przewidzianych przez prawo za zachowania stanowiące naruszenie obowiązków zawartych w normach prawnych.
Odpowiedzialność można ponosić za zachowania własne, np. kierowca nie dopełnia obowiązku zapinania pasów bezpieczeństwa podczas prowadzenia pojazdu, lub zachowania innych podmiotów prawa (cudze), np. nauczyciel ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez małoletniego będącego pod jego nadzorem.
Istnieje kilka typów odpowiedzialności prawnej, które wyodrębnia się na podstawie różnych kryteriów, np. kryterium:

gałęzi prawa, do której normy należą (odpowiedzialność karna, cywilna itp.);

tytułu odpowiedzialności (np. wina podmiotu, bez winy, na zasadzie ryzyka, za czynywłasne, za czyny cudze);

kogo odpowiedzialność dotyczy (odpowiedzialność osobista, solidarna itd.).
Typy odpowiedzialności prawnej
Do podstawowych typów odpowiedzialności prawnej należy odpowiedzialność:
  • konstytucyjna – stosowana wobec najwyższych funkcjonariuszy w państwie za naruszenie Konstytucji lub innych ustaw w związku z wykonywaniem ich funkcji publicznych;
  • administracyjna – ma zastosowanie w sytuacjach naruszenia norm prawa administracyjnego przez pracowników organów administracji publicznej;
  • w prawie finansowym – przewiduje odpowiedzialność za naruszenie przepisów prawa finansowego, np. dyscypliny budżetowej;
  • karna – ponoszą ją osoby, które dopuściły się czynu zabronionego przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia;
  • pracownicza (służbowa) – ponoszą ją pracownicy (m.in. funkcjonariusze państwowi) wobec pracodawców za niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków pracowniczych;
  • cywilna – dotyczy osób fizycznych i prawnych za naruszenie norm prawa cywilnego, za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań (odpowiedzialność kontraktowa – ex contractu) lub za popełnienie czynów niedozwolonych (odpowiedzialność deliktowa – ec delicto).

 

Z uwagi na wielość typów odpowiedzialności prawnej i złożoność sytuacji życiowych, w stosunku do których istnieje konieczność jej ustalenia, z reguły dochodzi do łączenia różnych typów odpowiedzialności za ten sam czyn, np. odpowiedzialności karnej i pracowniczej za dokonywanie nieprawdziwych zapisów w dokumentacji urzędowej.

Więcej informacji w tym m.in.:
  • Odpowiedzialność prawna w szkole
  • Odpowiedzialność cywilna nauczycieli i dyrektorów szkół
  • Odpowiedzialność karna nauczycieli i dyrektorów szkół
  • Warunki zaistnienia odpowiedzialności karnej