1. Uwagi ogólne
Struktura systemu spowodowała, że funkcje oświatowe i wychowawcze w stosunku do części dzieci i młodzieży sprawują placówki opiekuńczo-wychowawcze i ośrodki podległe Ministrowi Sprawiedliwości. Stąd też upoważnienie do wydawania norm wykonawczych zawarte w art. 6 ust. 12 Karty Nauczyciela, norm kształtujących zasady, sposoby oceniania nauczyciela, tryb wyłaniania składów oceniających oraz procedury przed tymi organami dotyczy również ministra sprawiedliwości. Specyfika tych szczególnych miejsc zatrudnienia nauczycieli i osób zrównanych z nauczycielami powoduje, iż zasadne jest stworzenie odmiennej regulacji dla placówek w strukturze tego resortu. Dyspozycję Karty Nauczyciela Minister Sprawiedliwości wypełnił podpisując 11 lutego 2002 r. rozporządzenie w sprawie kryteriów i trybu dokonywania oceny pracy nauczycieli zakładów poprawczych, schronisk dla nieletnich i rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych, trybu postępowania odwoławczego oraz sposobu powoływania zespołu oceniającego. Akt ten był promulgowany w Dzienniku Ustaw Nr 34 pod poz. 317 i wszedł w życie z dniem 19 lutego 2002 r.
Definicje legalne, podstawy prawne.
Przepis § 1 rozporządzenia zawiera definicje legalne nauczyciela w rozumieniu tego aktu oraz definicje zakładu i ośrodka. W pierwszych trzech punktach § 1. przywołuje trzy ustawy określające zadania, których wypełnianie jest kontrolowane w procedurze oceny pracy nauczyciela w placówce podległej resortowi sprawiedliwości.
Kryteria oceny
Kryteria oceny nauczyciela w placówce podległej resortowi sprawiedliwości ustanawia § 2 rozporządzenia. Tak samo, jak w otwartym systemie szkolnictwa podstawą oceny jest art. 6 Karty Nauczyciela i art. 4 ustawy o systemie oświaty. Ten drugi przepis, to nakaz kierowania się dobrem ucznia, troską o jego zdrowie, postawę moralną i obywatelską w działaniach dydaktycznych i wychowawczych oraz poszanowania godności ucznia. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109) jest aktem prawnym stworzonym w celu zapobiegania i zwalczania demoralizacji osób, które nie ukończyły 18 lat, postępowania karnego o czyny karalne oraz wykonywaniu środków wychowawczych lub poprawczych, w stosunku do osób, wobec których zostały orzeczone do 21 roku życia.
Przytoczony w ustawie art. 3 § 1 nakazuje nauczycielowi kierowanie się dobrem małoletniego oraz dążnością do korzystnych zmian w jego osobowości i zachowaniu.
§ 2. nakazuje branie pod uwagę, w szczególności przez nauczycieli podległych MS, osobowości nieletniego, jego wieku stanu zdrowia, rozwoju fizycznego i psychicznego oraz przyczyn i stopnia demoralizacji.
Natomiast art. 65 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich określa cel funkcjonowania placówek dla nieletnich podległych ministrowi sprawiedliwości. Jest nim wychowanie świadomego i uczciwego obywatela z wykorzystaniem dostępnych środków wychowawczych i poprawczych. W § 2. wyznaczono zakres działalności wychowawczej. Powinna ona zmierzać przede wszystkim do wszechstronnego rozwoju osobowości i uzdolnień nieletniego oraz kształtowania i utrwalania w nim społecznie pożądanej podstawy i poczucia odpowiedzialności.
Zmiana specyfiki zatrudnienia wywołana koniecznością spełniania przez nauczyciela rozszerzonych i zaostrzonych kryteriów wynika głównie ze specyfiki nieletnich, który pozostają w zainteresowaniu organów wykonujących ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich.
Wyłączenia kryteriów, analogie
W § 2 ust. 2 rozporządzenia znajdujemy zakaz uwzględniania w wykonywanej ocenie przekonań religijnych czy poglądów politycznych nauczyciela. Jest to konstrukcja analogiczna, jak § 2 ust. 7 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 2 listopada 2000 r. w sprawie kryteriów i trybu dokonywania oceny pracy nauczyciela, trybu postępowania odwoławczego oraz składu i sposobu powoływania zespołu oceniającego (Dz. U. Nr 98, poz. 1066 z późn. zm.).
Analogicznie do sytuacji doradcy metodycznego pracującego w szkole podległej Ministrowi Edukacji unormowana jest sytuacja doradcy metodycznego zatrudnionego w placówkach resortu sprawiedliwości (§ 2 ust. 3). Podobne rozwiązanie zastosowano również w przypadku uzupełniania przez nauczyciela pensum w innej placówce.
Podmioty uprawnione, szczegółowe kryteria
Według § 3 ust. 1 rozporządzenia oceny nauczyciela w zakładzie poprawczym lub schronisku dla młodzieży dokonuje dyrektor tej jednostki. Ustęp 2. tego paragrafu upoważnia do oceny kierownika rodzinnego ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego. W zasadniczej części kryteria oceny dokonywanej przez dyrektorów tych placówek są tożsame z kryteriami stosowanymi przez dyrektorów szkół. Zmiany wynikają m.in. z konieczności przystosowania nieletniego do samodzielności życiowej (pkt 3), z prowadzonej przez zakład działalności resocjalizacyjnej (pkt 2 i 4), przestrzegania i ochrony praw nieletniego (pkt 8), respektowania zasad bezpieczeństwa zakładu (pkt 9) i sposobów przeciwdziałania negatywnym zjawiskom wśród małoletnich. Już samo użycie określenia z Kodeksu karnego - nieletni, zamiast zwrotu uczeń wskazuje na zdecydowaną różnicę w zakresie obowiązków. Nauczyciel w strukturach zwykłej szkoły zawsze może ubiegać się o pomoc lub reakcję rodziców. W zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich jest to niemożliwe z winy nieletniego lub jego rodziców.
Zupełnie inne kryteria oceny stosuje kierownik ROD-K (§ 3 ust. 2). Jednostka ta uczestniczy aktywnie w wielu procesach o charakterze cywilnym, w których obiektem sporu jest małoletni. Są to najczęściej procesy rozwodowe i postępowania dotyczące władzy rodzicielskiej. Stąd wśród szczegółowych kryteriów oceny nauczyciela znajdujemy takie, jak: poprawność, rzetelność i terminowość sporządzania opinii (pkt 6), trafność doboru technik diagnostycznych (pkt 7), sposób prowadzenia mediacji (pkt 8) i sprawowania opieki specjalistycznej nad nieletnim (pkt 9). Należy przyznać, że są to wyjątkowo trudne kryteria oceny. Techniki diagnostyczne stosowane przez psychologów często budzą wątpliwości, co do ich naukowości i powtarzalności. Jeśli doktryna danej nauki nie ustaliła jednolitego stanowiska, co do metody np. testów projekcyjnych, czy psychoanalizy, to jak kierownik może oceniać przybranie konkretnej metody badawczej przez ocenianego. W większości przypadków piśmiennictwo zwolenników konkretnej metody diagnostycznej jest równie liczne, jak publikacje jej przeciwników. W oczywisty sposób utrudnia to dokonanie wiarygodnej, zobiektywizowanej oceny.
Terminy, zawiadomienia
Rozporządzenie przewiduje przeprowadzanie oceny na wniosek. Choć rozporządzenie odsyła do art. 6a ust. 1 Karty Nauczyciela, to z listy wnioskujących ulegają wykluczeniu organa bezpośrednio związane ze szkołą (rady szkoły i rady rodziców). Faktycznie o dokonanie oceny nauczyciela wnioskować może sam zainteresowany i Minister Sprawiedliwości. Dyrektorzy i kierownicy prowadzą również oceny z inicjatywy własnej.
W przypadku prowadzenia oceny z inicjatywy innego podmiotu, niż nauczyciel kierownik ROD-K lub dyrektor mają obowiązek zawiadomić zainteresowanego o prowadzonej procedurze, nie później niż na 30 dni przed dokonaniem oceny. W tym zakresie, poza rozwiązaniami szczegółowymi rozporządzenie nie odbiega od przepisów wykonawczych resortu edukacji narodowej.
Opinie
Podmiot oceniający (dyrektor/kierownik ROD-K) mogą z inicjatywy własnej lub na wniosek ocenianego nauczyciela zasięgnąć opinii właściwego doradcy metodycznego lub konsultanta d/s doskonalenia zawodowego. Paragraf 5 rozporządzenia przytacza jeszcze szereg sytuacji szczególnych opiniowania. Nie określa jednak stopnia związania podmiotu oceniającego tymi opiniami. Problemem, którego nie przewiduje § 5. rozporządzenia jest to, że już § 7 przewiduje uczestnictwo opiniujących w kontroli oceny, która mogłaby być wydana w oparciu o opinię.
Projekty, uwagi i zastrzeżenia, udział związków
W rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości znajdujemy analogiczne rozwiązania, jak w przypadku rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 2 listopada 2000 r. w sprawie kryteriów i trybu dokonywania oceny pracy nauczyciela, trybu postępowania odwoławczego oraz składu i sposobu powoływania zespołu oceniającego. Minister Sprawiedliwości recypując rozwiązania z wcześniejszego prawa poddał je chyba zbytnim uproszczeniom. Szkoła jest organizmem o charakterze otwartym. Można sobie wyobrazić istnienie w niej organizacji związkowych będących przedstawicielami kilku central. Zakład poprawczy i schronisko lub ROD-K nie mają tak licznej kadry, aby swobodnie, oddolnie działał ruch związkowy. Sprzeciwia się temu, choćby specyfika zakładów, w których znaczna część wychowanków może być pozbawiona wolności. W takiej sytuacji nauczyciele i wychowawcy zbliżają się charakterem zatrudnienia do służby, pełniącej również funkcje władcze. A zatem, nie w każdej placówce może funkcjonować reprezentacja związkowa, mogąca bronić interesów ocenianego.
W pozostałym zakresie normy rozporządzenia są przyjęte z rozporządzenia Min. Edukacji Narodowej.