Przepis art. 94 ust. 2a ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1502) – dalej k.p. nakłada na każdego pracodawcę obowiązek organizowania pracy w sposób zapewniający zmniejszenie jej uciążliwości, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie.

Zmniejszenie uciążliwości pracy jest najefektywniejsze w momencie tworzenia stanowisk pracy. Jest wówczas możliwe zaprojektowanie stanowisk, dobór maszyn i innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji z uwzględnieniem nowoczesnych rozwiązań technicznych i organizacyjnych, dostosowanych do możliwości pracownika. Zmniejszenie uciążliwości pracy, dotyczy zwłaszcza pracy monotonnej, pracy w ustalonym z góry tempie oraz pracy, podczas której występują czynniki szkodliwe lub uciążliwe dla pracowników.

Jak podaje raport Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, na niekorzystne psychofizyczne warunki środowiska pracy, jak zbyt duże tempo pracy, monotonia itp., narażonych jest ponad 67% pracowników, zaś na zbyt dużą intensywność czynności powtarzalnych – ponad 57%. Z powodu warunków pracy 30% populacji zatrudnionych w UE cierpi na dolegliwości układu ruchu (mięśniowo-szkieletowego) oraz na skutki stresu. Czynniki te powodują 25-procentową absencję chorobową oraz obniżenie wydajności pracy.

Monotonia może być powodem znacznej uciążliwości psychicznej - jest źródłem niedociążenia emocjonalnego, spowodowanego brakiem lub jednostajnością bodźców i powtarzalnością działań, a w konsekwencji niezmiennością sytuacji. W najbardziej zauważalnej formie występuje w sytuacjach bezczynności połączonej z pewnym napięciem, jak np. przy obserwacji wskaźników na ekranie monitora lub pulpitu sterowniczego, czy podczas wielogodzinnego prowadzenia pojazdu na autostradzie, na której z założenia nie oczekuje się przeszkód.

Typ monotonii, wywołanej brakiem aktywizujących bodźców wzrokowych czy słuchowych, określa się mianem “sensorycznej”. Jej objawami jest widoczne spowolnienie krążenia, układu oddechowego, pojawianie się senności, zmniejszanie aktywności ruchowej i czujności, czego skutkiem jest spadek nie tylko wydajności pracy, ale także wzrost liczby popełnianych błędów, aż do spowodowania wypadku lub katastrofy drogowej włącznie.

Metody zapobiegania monotonii to przede wszystkim zmiany w organizacji pracy, głównie przez wprowadzenie rotacji lub przerw, urozmaicenie pracy np. przez wprowadzanie czynności odmiennych (niekoniecznie niezbędnych w procesie pracy), wymagających od pracownika aktywności o innym charakterze, ograniczenie liczby powtórzeń czynności, częstotliwości oraz czasu ich trwania w trakcie zmiany roboczej, prowadzenie szkoleń instruktażowych uczących sposobów przeciwdziałania monotonii i jej skutkom, np. przy długotrwałym prowadzeniu pojazdu, a także wprowadzenie, w uzgodnieniu z pracownikami, urozmaicenia środowiska pracy możliwego na danym stanowisku, np. poprzez nadawanie cichej, lecz żywej muzyki.

Utworzenie na Wydziale Zdrowia Uniwersytetu Jagiellońskiego Centrum Badawczo-Edukacyjnego w zakresie pracy zmianowej i ochrony zdrowia, umożliwiło podjęcie badań naukowych w tym zakresie oraz współpracy z krajowymi i zagranicznymi ośrodkami naukowymi oraz zakładami przemysłowymi, pracującymi w systemie zmianowym.

Jak wynika z badań, praca nocna i zmianowa jest niezgodna z naturalną aktywnością dobową człowieka, w szczególności rytmem aktywności jego organizmu obejmującym czas snu i czas czuwania. W przypadku pracy zmianowej dochodzi do tego ciągła zmiana pory pracy - najczęściej w rytmie tygodniowym - co wymusza konieczność przestawiania się na inne pory aktywności roboczej i dostrajania życia poza pracą do zmieniających się pór czasu wolnego.

Uogólniając, skutkiem nadmiernego i niewłaściwego obciążenia człowieka prącą może być zarówno uciążliwość, jak i szkodliwość. W celu zmniejszenia uciążliwości pracy pracodawca powinien przeprowadzić, w ramach oceny ryzyka zawodowego, ocenę obciążenia pracą. Powinna ona obejmować kompleksowe badanie wielkości wydatku energetycznego, udziału wysiłku statycznego oraz stopnia monotonii (monotypowości) ruchów.

Wyniki oceny powinny być podstawą podjęcia działań technicznych i organizacyjnych zmniejszających poziom narażenia pracownika, polegających w szczególności na skracaniu czasu pracy pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciążliwych lub szczególnie szkodliwych dla zdrowia albo na ustanowieniu przerw wliczanych do czasu pracy. W przypadku pracy monotonnej lub pracy w ustalonym z góry tempie najczęściej polega to na wprowadzaniu przerw w pracy wliczanych do czasu pracy. Wykaz tych prac powinien ustalić pracodawca po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami w trybie i na zasadach określonych, w art. 23711a i 23713a k.p. oraz po zasięgnięciu opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami.

Edward Kołodziejczyk