1. Płaca nauczycielska jako wynagrodzenie ze stosunku pracy

Podstawą zatrudnienia nauczycieli, tak w szkołach publicznych, jak i niepublicznych, w innych placówkach oświatowych oraz administracji publicznej jest z reguły stosunek pracy. Przybiera on najczęściej formę umowy o pracę, lub mianowania (przede wszystkim w przypadku mianowanych lub dyplomowanych nauczycieli publicznych placówek oświatowych).

Wynagrodzenie nauczycielskie podlega – podobnie jak cały stosunek pracy nauczyciela – odrębnej regulacji prawnej. Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. Nr 97 poz. 674, z późn. zm. – dalej KN) reguluje kompleksowo zagadnienia dotyczące wynagradzania nauczycieli. Kodeks pracy jest tu stosowany jedynie pomocniczo i tylko w zakresie wskazanym w art. 91c ust. 1 Karty Nauczyciela. Zgodnie z tym przepisem tylko w zakresie spraw wynikających ze stosunku pracy, nieuregulowanych przepisami ustawy, mają zastosowanie przepisy Kodeksu pracy.

Z tytułu wykonywania tej pracy nauczycielom przysługuje zatem zawsze wynagrodzenie za pracę. Wyraźnie wskazuje na ten element art. 22 § 1 Kodeksu pracy, zgodnie z którym przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Wynagrodzenie to przysługuje zarazem za pracę wykonaną – za okresy niewykonywania pracy nauczycielowi-pracownikowi przysługuje wynagrodzenie tylko wówczas i w takim zakresie w jakim ustalają takie prawo przepisy prawa (art. 80 Kp).

Wynagrodzenie za pracę jest świadczeniem pieniężnym, o czym wyraźnie stanowi art. 86 § 2 Kp. Natomiast częściowa wypłata wynagrodzenia w innej formie jest dopuszczalna tylko wówczas, gdy przewidują to przepisy ustawowe lub postanowienia układu zbiorowego pracy. Inną formą wynagrodzenia niż wynagrodzenie pieniężne jest wynagrodzenie w naturze, w formie wydanych pracownikowi towarów lub usług przez pracodawcę. Obecnie ta forma wynagrodzenia spotykana jest niezwykle rzadko, w odniesieniu do nauczycieli zostały zachowane tylko dwa świadczenia niepieniężne. Mają one jednak charakter nie tyle płacowy, co socjalny. Jest to prawo do przydzielenia do osobistego użytkowania działki gruntu dla nauczyciela zatrudnionego na terenie wiejskim oraz wyłączne prawo zajmowania mieszkań służbowych w szkołach przez nauczycieli lub pracowników tych szkół.

Wynagrodzenie za pracę może składać się z wielu elementów. Zawsze jednak ich suma nie może być niższa niż kwota minimalnego wynagrodzenia, określonego w ustawie z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz. U. Nr 200, poz. 1679, z późn. zm. – dalej u.m.w). Zgodnie zaś z art. 6 ust. 4-5 u.m.w. do obliczenia wysokości wynagrodzenia pracownika przyjmuje się przysługujące pracownikowi składniki wynagrodzenia i inne świadczenia wynikające ze stosunku pracy, zaliczone według zasad statystyki zatrudnienia i wynagrodzeń określonych przez GUS do wynagrodzeń osobowych. Zarazem jednak przy obliczaniu wysokości wynagrodzenia pracownika nie uwzględnia się:
1) nagrody jubileuszowej,
2) odprawy pieniężnej przysługującej pracownikowi w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy,
3) wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych.
Jak już wcześniej wskazano, wynagrodzenie za pracę może składać się z wielu elementów.

Zwłaszcza dotyczy to wynagrodzenia nauczycielskiego. Do wynagrodzenia za pracę nauczyciela, zgodnie z art. 30 ust. 1 KN zalicza się następujące składniki:
1) wynagrodzenie zasadnicze,
2) dodatki:
  • za wysługę lat (stażowy),
  • motywacyjny,
  • funkcyjny,
  • za warunki pracy.
3) wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw,
4) nagrody,
5) inne świadczenia wynikające ze stosunku pracy, niewymienione wyżej.
Z wynagrodzenia za pracę nauczyciela wyłączone są następujące świadczenia:
  • socjalne, wypłacane ze środków zakładowego funduszu świadczeń socjalnych,
  • dodatki socjalne określone w art. 54 KN.
Wynagrodzenie zasadnicze – o czym należy pamiętać – nie jest całością, na którą składa się kilka elementów, ale samodzielnym składnikiem (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z 3 kwietnia 2007 r., II PZP 4/07, Monitor Prawa Pracy i Ubezpieczeń 2007/9/94). To oznacza, że mówiąc o wynagrodzeniu za pracę nauczyciela należy zawsze mieć na uwadze elementy wskazane w cytowanym wyżej art. 30 ust. 1 KN.

2. Zasady ustalania wynagrodzeń nauczycielskich

a) Wynagrodzenia w szkołach publicznych

Zasadą jest, że regulacjom KN podlegają przede wszystkim nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w publicznych placówkach oświatowych, takich jak m.in.:
  • przedszkola i szkoły,
  • zakłady poprawcze, schroniskach dla nieletnich oraz rodzinne ośrodkach diagnostyczno-konsultacyjne,
  • zakłady kształcenia i placówkach doskonalenia zawodowego nauczycieli.
Do tych nauczycieli zastosowanie mają w pełni przepisy o wynagrodzeniach zawarte w KN.
W zakresie niektórych elementów wynagrodzenia, mianowicie:
1) wysokości stawek dodatków: za wysługę lat, motywacyjnego, funkcyjnego oraz za warunki pracy, oraz sposobu ich przyznawania (z uwzględnieniem przepisów powszechnie obowiązujących – zwłaszcza art. 33-34 KN i wydanych na ich podstawie aktów wykonawczych),
2) szczegółowych warunków obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw,
3) wysokości i warunków wypłacania innych składników wynagrodzenia, o których mowa w art. 30 ust. 1 pkt 4, o ile nie zostały one określone w ustawie lub w odrębnych przepisach,
organ prowadzący szkołę publiczną reguluje je samodzielnie, wydając w tym celu regulamin wynagradzania nauczycieli. Tak stanowi art. 30 ust. 6 KN.
Jednakże organ prowadzący jest zobowiązany do ustalenia wynagrodzeń w regulaminach w taki sposób, aby średnie wynagrodzenia nauczycieli, składające się ze składników wskazanych w cyt. wyżej art. 30 ust. 1 KN odpowiadały na obszarze działania danej jednostki samorządu terytorialnego co najmniej średnim wynagrodzeniom nauczycieli wskazanym w przepisach KN (art. 30 ust. 6 in fine KN).
Regulamin ten nie jest jednak regulaminem wynagradzania, o którym mowa w art. 772 Kp. Wynika to z utrwalonego orzecznictwa NSA (zob. w szczególności uchwałę z 24 września 2001 r., OPS 7/01, ONSA 2002/1/8). Jest to akt prawa miejscowego (por. wyrok NSA z 17 grudnia 2001 r., II SA/Ka 3149/01, LEX nr 133864). Nie podlega więc procedurom kodeksowym w zakresie wydawania regulaminu, jednakże w myśl art. 30 ust. 6a KN, podlega uzgodnieniu ze związkami zawodowymi zrzeszającymi nauczycieli. Zarazem nie może zawierać postanowień mniej korzystnych dla nauczyciela niż przepisy prawne powszechnie obowiązujące. (wyrok NSA z 3 czerwca 2002 r., II SA 687/02, Pr. Pracy 2002/10/39).

b) Wynagrodzenia w szkołach niepublicznych. Zastosowanie Karty Nauczyciela

W stosunku do nauczycieli zatrudnionych w niepublicznych placówkach oświatowych, w tym przede wszystkim w szkołach i przedszkolach niepublicznych, również obowiązują zapisy Karty Nauczyciela, także w zakresie dotyczącym wynagradzania. Wynika to wprost z art. 1 ust. 2 pkt 2, zgodnie z którym przepisy Karty mają również zastosowanie do nauczycieli zatrudnionych w:
1) przedszkolach publicznych,
2) publicznych szkołach i placówkach prowadzonych przez osoby fizyczne oraz osoby prawne niebędące jednostkami samorządu terytorialnego,
3) przedszkolach niepublicznych,
4) niepublicznych placówkach oświatowych,
5) szkołach niepublicznych, mających uprawnienia szkół publicznych.

Zarazem jednak zakres zastosowania przepisów Karty Nauczyciela zostaje zawężony do konkretnych przepisów, wskazanych przez art. 91b ust. 2. Zgodnie z tym unormowaniem, do poszczególnych nauczycieli zatrudnionych w wyżej wymienionych placówkach mają zastosowanie konkretne, wymienione w tym ustępie przepisy. Wśród nich nie ma wymienionych przepisów art. 29-40 KN. To w praktyce oznacza, że do nauczycieli zatrudnionych w szkołach niepublicznych nie stosuje się również przepisów o nagrodach i wynagradzaniu. Tym samym uznać należy, że szkoły i inne niepubliczne placówki oświatowe powinny uregulować kwestie wynagrodzeniowe zgodnie z powszechnie obowiązującymi przepisami prawa pracy.

W grę będą tu więc wchodzić przepisy Kodeksu pracy oraz przepisy ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę. To oznacza, że dla etatowych nauczycieli minimalną stawką wynagrodzenia za pracę będzie kwota wynikająca z u.m.w.
Wynagrodzenie zasadnicze, dodatki i inne składniki płacowe oraz premie i nagrody powinny być określone w przepisach płacowych – w układzie zbiorowym pracy lub regulaminie wynagradzania. W przypadku, gdy szkoła lub placówka niepubliczna zatrudnia mniej niż 20 pracowników (nauczycieli i innych osób), wówczas nie ma obowiązku tworzenia regulaminu wynagradzania, w takim wypadku jednak wszystkie postanowienia płacowe powinny być zawarte w umowach o pracę (por. art. 772 § 1 Kp a contrario).

Ponieważ placówek niepublicznych nie obowiązują przepisy Karty Nauczyciela dotyczące wynagrodzeń, tym samym dopuszcza się dość swobodne kształtowanie płac i ich składników.

3. Składniki wynagrodzenia nauczycielskiego - wynagrodzenie zasadnicze

Wynagrodzenie zasadnicze jest podstawowym elementem płacy nauczycielskiej. Zgodnie z art. 30 ust. 2 KN jego wysokość jest uzależniona ustawowo od następujących czynników:
  • stopnia awansu zawodowego,
  • posiadanych kwalifikacji,
  • wymiaru zajęć obowiązkowych.
Artykuł 30 ust. 3 - 4 Karty określa ustawowe limity średnich wynagrodzeń nauczycielskich, które wynoszą określony procent kwoty bazowej określanej corocznie w ustawie budżetowej dla nauczycieli. Od 1 stycznia 2008 r. kwota bazowa nie będzie już uzależniona od wskaźników dotyczących pracowników sfery budżetowej, będzie natomiast ustalana w ustawie budżetowej bezpośrednio.

Dla nauczyciela stażysty limit średniego wynagrodzenia nie może być niższy niż 100 % kwoty bazowej.

Średnie wynagrodzenia dla pozostałych kategorii nauczycieli nie mogą wynosić mniej niż procent powyższego wynagrodzenia nauczycieli stażystów, tj.:
  • 111 % – dla nauczyciela kontraktowego,
  • 144 % – dla nauczyciela mianowanego,
  • 184 % – dla nauczyciela dyplomowanego.
Kwoty te nie mają jednak charakteru roszczeniowego, stanowią tylko dyrektywę ustawową dla ministra właściwego do spraw oświaty, który corocznie ustala wysokość minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego, a także dla organów prowadzących szkoły, wydających regulaminy wynagradzania nauczycieli w trybie art. 30 ust. 6 - 6a KN.

W 2009 r. kwotę bazową dla nauczycieli określił art. 15 ust. 2 ustawy budżetowej na rok 2009 (Dz. U. Nr 10, poz. 580. Zgodnie z tym przepisem kwota bazowa wynosi:
  • od 1 stycznia - w wysokości 2177, 86 zł,
  • od 1 września - w wysokości 2286,75 zł.
Powyższe oznacza, że w bieżącym roku średnie kwoty wynagrodzeń nie mogą być niższe niż:
  • dla nauczyciela stażysty odpowiednio: od 1 stycznia: 2177,86 zł, od 1 września: 2286,75 zł,
  • dla nauczyciela kontraktowego odpowiednio: 2417,43 zł i 2538, 29 zł,
  • dla nauczyciela mianowanego: 3136,12 zł i 3292,92 zł,
  • dla nauczyciela dyplomowanego: 4007,26 zł i 4207, 62 zł.
Stawki są obecnie określone w tabeli – załączniku do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2005 r. w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagradzania za pracę w dniu wolnym od pracy (Dz. U. Nr 22 poz. 181, z późn. zm. – dalej r.w.n.).