Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego - Zrównoważona produkcja żywności i zapewnienie sprawiedliwego dochodu europejskim rolnikom w obliczu wyzwań rynkowych, środowiskowych i klimatycznych (opinia rozpoznawcza na wniosek polskiej prezydencji Rady UE)

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego

Zrównoważona produkcja żywności i zapewnienie sprawiedliwego dochodu europejskim rolnikom w obliczu wyzwań rynkowych, środowiskowych i klimatycznych (opinia rozpoznawcza na wniosek polskiej prezydencji Rady UE)

(C/2025/2016)

Sprawozdawczyni i sprawozdawcy:- Joe HEALY Piroska kallay Arnold PUECH d'ALISSAC

Doradczynie i doradcy	Amaryllis BLIN (z ramienia sprawozdawcy, Grupa I) Atilla KUNSZABO (z ramienia sprawozdawczyni, Grupa II) Kevin KINSELLA (z ramienia sprawozdawcy, Grupa III)
Wniosek o konsultację	Pismo polskiej prezydencji Rady UE 6.9.2024
Podstawa prawna	Art. 304 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Rolnictwa, Rozwoju Wsi i Środowiska Naturalnego
Data przyjęcia przez sekcję	29.1.2025
Data przyjęcia na sesji plenarnej	27.2.2025
Sesja plenarna nr	594
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	186/0/1

1. Wnioski i zalecenia

EKES wysuwa następujące zalecenia:

1.1. opracowanie i wdrożenie - w ramach WPR i poza nią - krótko- i długoterminowych narzędzi wspierających dochody rolników i ubezpieczających ich od zmienności;

1.2. prace na szczeblu UE nad modelem ubezpieczeń opartym na partnerstwie publiczno-prywatnym, uzupełniającym narzędzia WPR i zaspokajającym potrzeby wszystkich rolników, z uwzględnieniem wielkości i specjalizacji gospodarstw rolnych;

1.3. zbadanie możliwości rozwoju innowacyjnych dźwigni, takich jak instrument ubezpieczeń parametrycznych i stabilizacji dochodów, korzyści z tego płynących i barier to utrudniających oraz dokonanie przeglądu przepisów regulujących obliczanie średniej ucinanej (tzw. "średniej olimpijskiej") w celu wyłączenia dwóch najgorszych lat z ostatnich pięciu;

1.4. uwzględnienie w instrumentach WPR po 2027 r. elementów antycyklicznych, aby reagować na dużą presję, jakiej sektor rolny doświadcza ze strony rynków, często poprzez niskie lub silnie wahające się ceny;

1.5. poprawa i promowanie wykorzystania na poziomie państw członkowskich 3 % płatności bezpośrednich, które mogą być przeznaczone na wkład rolników na rzecz instrumentu zarządzania ryzykiem - powinno to udoskonalić inicjatywy na rzecz krajowych rolniczych funduszy ubezpieczeń wzajemnych od ryzyka dla zdrowia i ryzyka środowiskowego;

1.6. przekształcenie i znaczne zwiększenie na szczeblu UE rezerwy na wypadek kryzysów w sektorze rolnym jako spójnego europejskiego narzędzia zarządzania kryzysowego;

1.7. wspieranie zdolności inwestycyjnych rolników za pomocą prostych, dostosowanych i niebiurokratycznych instrumentów finansowych, w powiązaniu z produktami finansowymi oferowanymi przez banki, ale również przez inne podmioty (dotacje, fundusze inwestycyjne, zaproszenia do wyrażenia zainteresowania, zaproszenie do składania projektów itp.);

1.8. rozważenie rozszerzenia dyrektywy w sprawie nieuczciwych praktyk handlowych w celu zakazania sprzedaży poniżej kosztów poprzez zakazanie nabywcom dokonywania zakupów poniżej kosztów, zgodnie z ustawami dotyczącymi łańcucha żywnościowego przyjętymi w Hiszpanii, po dokładnym przeanalizowaniu skutków tego zakazu dla wszystkich podmiotów łańcucha żywnościowego;

1.9. utworzenie unijnego centrum cyfrowego do raportowania cen rynkowych, kosztów i marż w całym łańcuchu żywnościowym;

1.10. opracowanie nowej polityki UE, która umożliwi rolnikom zbiorowe negocjowanie cen;

1.11. zwiększenie wsparcia dla spółdzielni, a także na pokrycie kosztów zakładania i kosztów operacyjnych organizacji producentów;

1.12. ochrona, podwyższenie i lepsze ukierunkowanie płatności bezpośrednich dla rolników aktywnych zawodowo w ramach następnej WPR;

1.13. Przypomina, że producenci pierwotni potrzebują dodatkowej pomocy w przejściu na produkcję neutralną dla klimatu za pośrednictwem WPR lub innych budżetów, na przykład z wkładu w zrównoważony rozwój na rzecz transformacji

1.14. przywrócenie budżetu WPR do poziomu 0,5 % PKB UE w kolejnych wieloletnich ramach finansowych (WRF), aby spełnić wymagania społeczeństwa UE i utrzymać kluczowe ambicje, takie jak bezpieczeństwo żywnościowe i suwerenność żywnościowa UE, rozsądne i godziwe dochody gospodarstw rolnych, cele w zakresie zmiany klimatu, różnorodność biologiczna i inne usługi publiczne, nieopłacane przez rynek;

1.15. zapewnienie, by niskoemisyjne systemy produkcji żywności i kraje były zachęcane do kontynuowania produkcji żywności i w tym wspierane w celu zminimalizowania emisji i uniknięcia ucieczki emisji;

1.16. zapewnienie równoważności norm produkcji żywności we wszystkich umowach handlowych;

1.17. uproszczenie przepisów dotyczących dotacji w ramach WPR i zmniejszenie obciążeń administracyjnych dla rolników, w szczególności w odniesieniu do wniosków o różne zezwolenia;

1.18. promowanie zarządzania partycypacyjnego w poszczególnych sektorach, w tym poprzez ustanowienie Europejskiej Rady Polityki Żywnościowej i wzmocnienie dialogu społecznego w sektorze rolno-spożywczym;

1.19. umożliwienie sprawiedliwej zielonej transformacji europejskiego rolnictwa poprzez zachęcanie do stosowania bardziej zrównoważonych praktyk produkcyjnych, w tym dostępu do pracy sezonowej ¹  i przystępnej cenowo zielonej energii, bez tworzenia niekorzystnej sytuacji konkurencyjnej;

1.20. ochrona rolników przed narażeniem na niekorzystne warunki konkurencji spowodowane międzynarodowymi umowami handlowymi z państwami trzecimi, które tworzą nierówne warunki.

1.21. Wysokiej jakości badania naukowe w dziedzinie rolnictwa i inwestycje w edukację mogą pomóc w sprostaniu wyzwaniom stojącym przed sektorem rolnym i zwiększyć jego konkurencyjność. W związku z tym konieczne jest znaczne zwiększenie finansowania badań naukowych w dziedzinie rolnictwa w budżecie na unijną politykę badawczą.

1.22. Ważne jest utrzymanie dynamicznej produkcji rolnej w całej Europie, w tym na jej mniej korzystnych obszarach. Jest to istotny element europejskiego bezpieczeństwa dostaw i musi pozostać jedną z podstawowych zasad wspólnej polityki rolnej UE.

1.23. Dynamiczne, zamożne, dostępne i odporne obszary wiejskie w UE mają zasadnicze znaczenie z punktu widzenia udanego rolnictwa. W związku z tym ważne jest, aby rozwój obszarów wiejskich pozostał istotnym silnym celem wspólnej polityki rolnej oraz aby na rozwój obszarów wiejskich przeznaczono wystarczające środki finansowe.

2. Wprowadzenie

2.1. Niniejsza opinia rozpoznawcza, opracowana na wniosek polskiej prezydencji, uzupełnia wcześniejsze opinie, w szczególności opinię "Wspieranie zrównoważonych i odpornych systemów żywnościowych w czasach narastających kryzysów", sporządzoną na wniosek węgierskiej prezydencji.

2.2. Polska prezydencja planuje opracować szereg narzędzi i kluczy, aby wspierać rolników w czasach kryzysu, zapewnić im dochody, zwiększyć ich siłę przetargową oraz ulepszyć wdrażanie unijnych ram prawnych. Kładzie nacisk na potrzebę wzmocnienia istniejących środków zarządzania kryzysowego w celu przeciwdziałania skutkom zaostrzających się sytuacji kryzysowych, takich jak ekstremalne warunki pogodowe, niestabilność geopolityczna i napięcia na rynkach międzynarodowych. Trzeba również skupić się na wspólnej polityce rolnej i ocenić w świetle nowych wyzwań i kryzysów, jaka jest jej skuteczność pod względem budżetu, narzędzi wsparcia dochodu i wymogów Zielonego Ładu.

2.3. Przytoczono i przeanalizowano praktyczne przykłady z różnych krajów, aby podkreślić, w jaki sposób UE mogłaby przyjąć i wdrożyć istniejące i nowe inicjatywy polityczne w wielu obszarach, by wspierać dochody gospodarstw rolnych i poprawić siłę przetargową rolników w łańcuchu żywnościowym. EKES proponuje, by Komisja Europejska zbadała, jak można by przyjąć i wdrożyć te propozycje na całym jednolitym rynku.

3. Narzędzia wspierania rolników w czasach kryzysu

3.1. Istnieje powszechna zgoda co do tego, że trzeba utrzymać i zapewnić dochody europejskich producentów, w sytuacji gdy produkcja rolna jest z natury niepewna. Na plon, jakość produktu i na ceny może wpływać kilka czynników: zmiana klimatu, która przejawia się we wzroście liczby zdarzeń ekstremalnych, wskutek czego plon staje się bardziej nieprzewidywalny; względy środowiskowe i zdrowotne; tendencje na rynku rolnym; napięcia w relacjach handlowych i wydarzenia geopolityczne.

3.2. W związku z powyższym EKES zaleca, by - w obliczu rosnących, częstszych i poważniejszych ryzyk - opracować i wdrożyć narzędzia wspierające dochody rolników i zapewniające ich ubezpieczenie od zmienności. Sądzi, że chociaż większość narzędzi ma objąć ryzyka klimatyczne, trzeba podkreślić i utworzyć narzędzia obejmujące także ryzyka rynkowe, których wpływ może być równie duży. Choć niektóre modele mają na celu sprostanie krótkoterminowym wyzwaniom poprzez szybkie reagowanie na wstrząsy, inne zostały opracowane, by stawiać czoła długoterminowym wyzwaniom i wzmacniać odporność rolników. Zdaniem EKES-u kluczowe znaczenie ma zapewnienie na szczeblu europejskim spójności między tymi dwoma uzupełniającymi się wymiarami.

3.3. EKES zwraca uwagę, że te systemy wsparcia dochodu powinny również odgrywać rolę we wspieraniu europejskich producentów, by ci rozwijali praktyki rolnicze zgodnie z nowymi wyzwaniami rynkowymi, społecznymi, środowiskowymi i klimatycznymi, i przypomina o znaczeniu łączenia dbałości o wyniki gospodarcze z efektywnością środowiskową. Jego zdaniem jest bardzo ważne, aby ryzyka nie ponosił sam producent, lecz by było ono rozłożone na cały łańcuch żywnościowy.

Systemy ubezpieczeń służące ubezpieczeniu od klęsk klimatycznych i ekologicznych

3.4. Korzystanie z prywatnego systemu ubezpieczeń rolniczych nie jest równomierne w poszczególnych krajach świata. Globalny rynek ubezpieczeń jest wart 30 mld USD, z czego 10 mld USD przypada na Amerykę Północną, 10 mld USD na Chiny i 5 mld USD na Indie. W Europie rynek ubezpieczeń jest mniejszy: reprezentuje 0,7 mld USD w Hiszpanii i po 0,6 mld USD we Francji i Włoszech. W większości tych krajów składki są silnie dotowane przez rządy, odpowiednio do gwałtownego wzrostu ryzyka w ciągu ostatnich 15 lat ² .

3.5. W Europie każdy model zarządzania ryzykiem w rolnictwie jest niepowtarzalny i dostosowany do sytuacji w danym kraju. EKES wskazuje na skuteczność systemu w Hiszpanii, stworzonego pod koniec lat 70. XX w., który do dziś stanowi tam główne narzędzie publicznej polityki rolnej, a ponadto wyraźnie zainspirował reformę ubezpieczeń zbiorów we Francji w 2022 r.

3.6. Hiszpański system ma charakter przekrojowy i dopasowuje się do wielu różnorodnych obszarów i warunków klimatycznych, dzięki czemu jest konkurencyjny i skuteczny. Opiera się na partnerstwie publiczno-prywatnym w formie hybrydowego porozumienia: ryzyko jest przenoszone na prywatne zakłady ubezpieczeń, rolnicy płacą część składek, a pozostałe koszty pokrywa państwo ³ .

3.7. Istnieje wszak jedna przeszkoda dla pomyślnego przyjmowania systemów ubezpieczeniowych: konieczność zmiany metody określania historycznych danych referencyjnych dotyczących plonu. Wskutek narastania zagrożeń klimatycznych spada średni plon, a tym samym niskie są wartości referencyjne. Uregulowania określające średnią ucinaną ("olimpijską") i trzyletnią ⁴  mają charakter ponadnarodowy i zależą nie tylko od UE, ale również od WTO ⁵ . W związku z tym EKES zaleca jak najszybsze rozpoczęcie konsultacji WTO w tej sprawie, aby zaproponować nowy sposób obliczania średnich plonów trzyletnich - pominięcie dwóch najgorszych lat i ujęcie pozostałych trzech z ostatnich pięciu lat.

Systemy ubezpieczeń służące ubezpieczeniu od skutków napięć rynkowych

3.8. Jeżeli chodzi o przezwyciężanie ograniczeń tradycyjnych ubezpieczeń i ochronę rolników przed wahaniami rynkowymi w perspektywie krótkoterminowej, EKES podkreśla zalety ubezpieczeń parametrycznych. Wypłata odszkodowania jest zależna od wartości wskaźnika (opadów, zawartości białka itp.) i w sytuacji przekroczenia określonego progu jest uruchamiana automatycznie. Zapewnia to szybkość, przejrzystość i sprawiedliwsze ceny dzięki udoskonalonemu modelowaniu ryzyka, ale system jest złożony, potrzebuje danych z dziesięciu lat i jest często kosztowny. EKES apeluje o opracowanie takiego systemu dla rolników i dostosowanie go do ich potrzeb.

3.9. W 2014 r. w USA ustawa rolna (Farm Bill) zastąpiła pomoc niezwiązaną z wielkością produkcji pomocą antycykliczną ⁶ . System ten łączy pomoc rządu federalnego w zakresie ubezpieczenia zbiorów (85 % gruntów pod uprawy główne jest ubezpieczonych) oraz pomoc antycykliczną opartą na średniej ucinanej. Jeżeli cena rynkowa przewidywana w momencie siewu jest niska, ubezpieczenie nie zapewni skutecznej ochrony dochodów gospodarstw rolnych w momencie zbiorów, ale pomoc antycykliczna może zagwarantować cenę, sprzedaż, a nawet marżę w perspektywie długoterminowej. W latach 2019-2023 w USA na pomoc kryzysową przeznaczono budżet w wysokości 77 mld EUR ⁷ .

3.10. EKES ponownie podkreśla znaczenie silnej, odpornej i zrównoważonej produkcji żywności w Europie na wypadek kryzysów w przyszłości - a tego nie da się osiągnąć poprzez outsourcing produkcji. Uważa, że takich przygotowań na przyszłość nie można przeprowadzić wyłącznie przy zastosowaniu podejścia rynkowego. Sądzi, że przejście na podejście antycykliczne może wspierać autonomię strategiczną Europy. Idzie to w parze z tworzeniem rezerw strategicznych, które są niezbędne do: (1) zaspokojenia podstawowych potrzeb żywnościowych ludności Europy, (2) zabezpieczenia dostaw dla przemysłu dzięki wysokiemu poziomowi produkcji oraz (3) wspierania krajów sąsiednich w razie kryzysu gospodarczego czy geopolitycznego (np. Ukrainy). Z tych powodów EKES proponuje, by Komisja rozważyła uwzględnienie w instrumentach WPR po 2027 r. elementów antycyklicznych, aby reagować na dużą presję, jakiej sektor rolny doświadcza ze strony rynków, często poprzez niskie lub silnie wahające się ceny.

3.11. Wreszcie EKES popiera utworzenie funduszu zapobiegawczego jako "instrumentu stabilizacji dochodów" ⁸ , co wypróbowano już we Włoszech i Francji. Taki fundusz ubezpieczeń wzajemnych może rekompensować poważne straty dochodów spowodowane zagrożeniami rynkowymi (kursy walutowe, ceny nakładów). Uzupełnia inne systemy i może być finansowany wspólnie przez rolników, operatorów niższego szczebla na rynku, regiony państw członkowskich i Europę. We Włoszech ⁹  może być finansowany w maksymalnie 70 % ze środków publicznych (WPR/EFRROW lub funduszy krajowych).

Wspólna polityka rolna: potrzeba wzmocnienia narzędzi zarządzania ryzykiem i narzędzi zarządzania kryzysowego

3.12. EKES ponownie podkreśla, że należy zadbać o to, by systemy ubezpieczeń uzupełniały instrumenty WPR i wzmacniały jej narzędzia zarządzania kryzysowego. Chociaż płatności bezpośrednie stanowią pierwszy poziom stabilizacji dochodów, nie mają służyć reagowaniu na nagłe kryzysy klimatyczne lub rynkowe. WPR oferuje pewne wsparcie na instrumenty ubezpieczeń związanych z klimatem i stabilizacji dochodów, jednak stosowano je zbyt nieśmiało, a ponadto nierównomiernie w całejUE. W latach 2014-2017 na wsparcie narzędzi zarządzania ryzykiem wydano w ramach WPR zaledwie 380 mln EUR, tj. mniej niż 1 % budżetu tej polityki ¹⁰ .

3.13. Artykuł 19 WPR stanowi, że "państwo członkowskie może postanowić o przeznaczeniu do 3 % płatności bezpośrednich, które zostaną wypłacone rolnikowi, na wkład tego rolnika w narzędzia zarządzania ryzykiem", niemniej państwa członkowskie rzadko korzystają z tej możliwości. EKES uważa, że ważne jest usprawnienie i promowanie korzystania z tej dźwigni przez państwa członkowskie, aby wzmocnić wdrażanie niektórych narzędzi, w szczególności tworzenie funduszy ubezpieczeń wzajemnych.

3.14. Z drugiej strony w ramach dialogu strategicznego na temat przyszłości rolnictwa w UE ¹¹ , zainicjowanego w styczniu 2024 r., zalecono zreformowanie obecnej rezerwy rolnej w celu lepszego przeciwdziałania ryzyku wyjątkowemu i katastroficznemu. Zdaniem Farm Europe taki fundusz, którego kapitał szacuje się na 2 mld EUR, jest zgodny z potrzebą opracowania nowych, praktycznych sposobów zarządzania ryzykiem, przy utrzymaniu wystarczającego poziomu finansowania bezpośredniego. Obecnie zreformowana WPR obejmuje nową rezerwę finansową w wysokości co najmniej 450 mln EUR rocznie. EKES sądzi, że należy znacznie zwiększyć rezerwę rolną, aby zapewnić skuteczne wsparcie cenowe i instrumenty zarządzania kryzysowego ¹² .

Fundusze ubezpieczeń wzajemnych

3.15. EKES ponownie podkreśla, że należy uznać zagrożenia dla zdrowia, które mają wpływ na produkcję rolną, za rzeczywiste ryzyko zbiorowe, mogące wpływać na społeczeństwo i gospodarkę, a nie za ryzyko indywidualne. Kładzie też nacisk na znaczenie środków zapobiegawczych, które są niezbędne do zapobiegania rozprzestrzenianiu się epidemii i utracie kontroli nad nią - zjawiskom, które są również znacznie bardziej kosztowne niż zapobieganie. Proponuje, by UE rozważyła i zaplanowała rozwój, na szczeblu państw członkowskich, krajowych rolniczych funduszy ubezpieczeń wzajemnych od ryzyka dla zdrowia i ryzyka środowiskowego, na wzór francuskiego krajowego funduszu Fonds national Agricole de mutualisation du risque sanitaire et environnemental (FMSE). Fundusz FMSE, jedyny w swoim rodzaju model zarządzania ryzykiem w Europie, stał się we Francji podstawowym narzędziem wspierania polityki zdrowia zwierząt i roślin. Jest ukierunkowany zarówno na kwestie zdrowotne, jak i środowiskowe i jest finansowany przez rolników, państwo i UE.

3.16. Fundusz FMSE może też interweniować w ramach programów zdrowotnych leżących w interesie zbiorowym. Takie programy, wspierane i kierowane przez specjalistów, mogą być opracowywane po to, by wspierać zapobieganie, zwalczanie szkodników i chorób oraz badania. Obejmują diagnozę kontekstu zdrowotnego i informacje o planowanym działaniu oraz o mechanizmach kosztów i finansowania. Działanie może być finansowane z wkładu członków, z możliwością finansowania przez państwo lub władze lokalne.

Narzędzia finansowe zapewniane przez WPR i banki

3.17. Dostęp do finansowania to podstawowy warunek, by sektor rolny mógł się przystosowywać do zmiany klimatu i zwiększać swoją odporność, a zarazem sprostać wyzwaniu, jakim jest wymiana pokoleń w skali ogólnoeuropejskiej. EKES zaleca wspieranie zdolności inwestycyjnych rolników za pomocą prostych, niebiurokratycznych instrumentów finansowych. Po pierwsze zwraca uwagę, że instrumenty finansowe objęte zarządzaniem dzielonym w ramach dobrowolnych i elastycznych narzędzi WPR (EFRROW, EFRR, EFS+) mogą poprawić dostęp rolników do finansowania w formie pożyczek, gwarancji i kapitału, które mogą oferować lepsze warunki niż rynek (niższa stopa procentowa, lepsze zabezpieczenie itp.).

3.18. Jeżeli chodzi o narzędzia finansowe zapewniane przez banki, we Francji kilka banków tworzy innowacyjne narzędzia wspierające zdolności inwestycyjne rolników, takie jak kredyty pilotażowe i kredyty o zerowym oprocentowaniu oferowane przez Crédit Agricole.

3.19. Kredyty pilotażowe zapewniają większą elastyczność finansowania, ponieważ dzięki nim rolnik, który znalazł się w kłopotach, może w ramach umowy zmodyfikować wysokość swoich rat o maksymalnie 30 %. Inna opcja umożliwia zawieszenie spłaty kredytu na okres maksymalnie 12 miesięcy za pomocą dwóch technik bankowych: odroczenia płatności po upływie pierwszego roku bądź zwiększenia miesięcznej płatności bez zmiany czasu trwania kredytu. Z kolei kredyty o zerowym oprocentowaniu mają na celu złagodzenie problemów z przepływem środków pieniężnych i ułatwienie finansowania, w szczególności z myślą o rozpoczęciu działalności. W przypadku kredytów w wysokości 150 tys. EUR lub większej kwota 50 tys. EUR może być pokryta przez kredyt o zerowym oprocentowaniu.

3.20. Młodzi rolnicy w dalszym ciągu napotykają znaczne przeszkody w uzyskiwaniu funduszy niezbędnych do rozpoczęcia i kontynuacji działalności rolniczej. Ogólnie rzecz biorąc, banki niechętnie pożyczają pieniądze młodym ludziom podejmującym taką działalność, głównie dlatego, że istnieje wiele ryzyk związanych z tego rodzaju inwestycją, a zwrot z niej występuje często dopiero w odległej przyszłości i nie jest na tyle wysoki, by był szczególnie atrakcyjny.

3.21. Z kolei bank Crédit Mutuel Alliance Fédérale stworzył kredyt na rozpoczęcie działalności rolniczej o dotowanej stopie 2 %, zarezerwowany dla kierowników projektów stosujących praktyki rolnicze, co do których uznaje się w ramach WPR na lata 2023-2027, że przyczyniają się do transformacji rolnośrodowiskowej. Oferuje również specjalne dotacje na diagnozy i certyfikacje środowiskowe.

3.22. EKES ponadto przytacza tu i podkreśla szereg zaleceń płynących ze strategicznego dialogu na temat przyszłości rolnictwa w UE ¹³ , w których wskazuje się, jak ważne jest, by: (1) stworzyć jasne wskaźniki transformacji i kryteria referencyjne w obrębie spójnych i uproszczonych ram regulacyjnych (w działaniach banków trzeba uwzględniać długofalowy charakter rolnictwa i jego inwestycji, to zaś wymaga określenia jasnych i realistycznych ścieżek transformacji popartych rzetelnymi danymi), (2) wzmocnić współpracę między publicznymi (EBI, EFI, BPI) i prywatnymi podmiotami finansującymi w państwach członkowskich UE, (3) rozważyć nowe ramy, które w większym stopniu uwzględniają ryzyko związane z transformacją, oraz (4) wspierać dostęp do ubezpieczeń rolniczych. W tym celu należy rozpocząć dialog między Komisją a zakładami ubezpieczeń.

4. Narzędzia służące zapewnieniu rolnikom dochodów i zwiększeniu ich siły przetargowej

4.1. Nowe ustawy w Hiszpanii dotyczące łańcucha żywnościowego, których zakres wychodzi poza określone na poziomie UE nieuczciwe praktyki handlowe, stanowią znaczące ulepszenie w funkcjonowaniu tego łańcucha. Hiszpańskie prawo zakazuje sprzedaży poniżej kosztów i wymaga, aby każde ogniwo łańcucha żywnościowego pokrywało koszty produkcji. Ponadto wszystkie transakcje na kwotę powyżej 1 000 EUR muszą mieć pisemną umowę, a wszystkie umowy muszą być wpisane do cyfrowego rejestru. Agencja Informacji o Żywności i Kontroli Żywności (AICA) gromadzi skargi, monitoruje przestrzeganie przepisów i publikuje sankcje za naruszenia. Istnieje też Obserwatorium Łańcucha, które odpowiada za analizę kosztów i cen. Publikowane są informacje o grzywnach za naruszenie przepisów po wyczerpaniu wszystkich możliwych środków prawnych w celu uniknięcia szkody dla reputacji w związku z domniemanymi nieuczciwymi praktykami, w przypadku których ostatecznie udowodniono, że do nich nie doszło.

4.2. Głównym elementem hiszpańskiego prawa dotyczącego łańcucha żywnościowego jest zakaz sprzedaży poniżej kosztów. Osiąga się ten cel, zakazując nabywcy dokonywania zakupów ze stratą lub poniżej kosztów poprzedniego podmiotu. Określenie kosztu produkcji w przypadku różnych produktów, odmian, kalibrów, ras zwierząt i sektorów stanowi wyzwanie i nie zostało jeszcze opracowane w hiszpańskim ustawodawstwie.

4.3. EKES uważa, że modele hiszpański i francuski muszą zostać dogłębnie przeanalizowane, aby zbadać, czy skutecznie eliminują one największe problemy w łańcuchu żywnościowym, a w szczególności czy wzmacniają pozycję rolników i zapewniają sprawiedliwe ceny w całym łańcuchu żywnościowym. Na podstawie sugestii zawartych w strategicznym dialogu na temat przyszłości rolnictwa w UE EKES zwraca się do Komisji o ocenę wpływu tych krajowych przepisów dotyczących cen rolnych na pozycję rolników i innych podmiotów w łańcuchu, ich konkurencyjność, a także ich wpływu na konkurencję w łańcuchu dostaw i na konsumentów.

4.4. EKES proponuje, by Komisja przeanalizowała ewentualny wpływ rozszerzenia zakresu dyrektywy w sprawie nieuczciwych praktyk handlowych na konkurencyjność podmiotów łańcucha żywnościowego i pewność prawa w celu wprowadzenia ogólnounijnego zakazu sprzedaży poniżej kosztów ¹⁴ . Dzięki temu ceny byłyby sprawiedliwsze i opłacalne, a producenci pierwotni mogliby uzyskiwać sensowny dochód z rynku i pokryć dodatkowe koszty regulacji i wyższych standardów wymaganych przez UE, ale skutki dla całego łańcucha dostaw żywności, w tym konsumentów, powinny być dogłębnie ocenione. W ten sposób osiągnięto by cel określony w unijnym dialogu strategicznym na temat przyszłości rolnictwa w UE, zgodnie z którym to celem rolnictwo ma czerpać swój główny dochód z rynku i wspierać zrównoważone metody produkcji ¹⁵ .

4.5. Przykładem bardziej całościowej koncepcji zrównoważonych umów w łańcuchu dostaw jest dobrowolny model propagowany przez organizację Coldiretti we Włoszech, w którym przyjmuje się szersze, stopniowe i oparte na całych systemach podejście do łańcucha wartości, od producenta do konsumenta. Ten model sprzyja przejrzystości i dobrym stosunkom handlowym w całym łańcuchu, co z kolei zwiększa rentowność i gwarantuje rolnikom minimalną cenę.

4.6. Znajomość rzeczywistych kosztów produkcji, cen i marż we wszystkich składowych łańcucha żywnościowego ma kapitalne znaczenie dla zapewnienia przejrzystości i wdrożenia instrumentów dotyczących nieuczciwych praktyk handlowych i kryzysów rynkowych. Komitet z aprobatą przyjmuje propozycję Komisji, by utworzyć obserwatorium kosztów produkcji, marż i praktyk handlowych w łańcuchu dostaw żywności ¹⁶ .

4.7. EKES proponuje, by Komisja udoskonaliła swoje już istniejące cyfrowe centrum gromadzenia danych na temat cen rynkowych i marż w całym łańcuchu żywnościowym, z poszanowaniem poufności i unijnych reguł konkurencji, a także z uwzględnieniem innych międzynarodowych przykładów, takich jak amerykański organ ds. wprowadzania na rynek produktów rolnych (Agricultural Marketing Service) ¹⁷ .

4.8. Trzeba wzmocnić pozycję rolników w strukturach takich jak organizacje producentów, spółdzielnie i organizacje międzybranżowe w celu zwiększenia ich siły przetargowej w łańcuchu żywnościowym, aby można było zagwarantować bardziej sprawiedliwy i godziwy dochód producentom pierwotnym. Rolnicy indywidualni są cenobiorcami i mają ograniczoną siłę przetargową, kiedy sprzedają swoje produkty znacznie większym przetwórcom lub detalistom. Wyjątkiem są rolnicy działający za pośrednictwem spółdzielni lub organizacji producentów.

4.9. Przykładu dostarcza francuska ustawa Egalim ¹⁸ , która ma zagwarantować bardziej zrównoważone stosunki handlowe w łańcuchu rolno-spożywczym dzięki zapewnieniu rolnikom sprawiedliwszych cen. Celem tej ustawy jest również uwydatnienie zrównoważonej żywności wysokiej jakości. Ustawa ma również na celu wzmocnienie pozycji rolników w negocjacjach handlowych, gdyż odwraca proces konstruowania cen i umożliwia producentom pierwotnym - za pośrednictwem ich organów przedstawicielskich - negocjowanie umów z nabywcami w oparciu o koszty produkcji.

4.10. EKES proponuje, by Komisja przewidziała nowy model polityki, w którym formalnie uzna się i wzmocni pozycję przetargową sektora rolnego w łańcuchu żywnościowym, określając ustawowe prawo do zbiorowych negocjacji cenowych poprzez dołączanie do spółdzielni, organizacji międzybranżowych i organizacji producentów. Sugeruje też ustanowienie procedury rozstrzygania sporów ¹⁹ . EKES z zadowoleniem przyjmuje wniosek Komisji dotyczący zmiany rozporządzenia o wspólnej organizacji rynków produktów rolnych, by zobowiązać państwa członkowskie do zapewnienia mechanizmu mediacji dla stron w celu rozstrzygania sporów dotyczących zawierania umów pisemnych, ale uważa, że niezbędny jest mechanizm podejmowania decyzji. Dzięki negocjacjom cenowym prowadzonym przez spółdzielnie, organizacje międzybranżowe i organizacje producentów w umowach cenowych można uwzględnić dodatkowe koszty wysokich unijnych norm w zakresie ochrony środowiska, pracy i dobrostanu zwierząt ²⁰ .

4.11. W całej UE istnieje 22 tys. spółdzielni rolniczych należących do 7 mln rolników ²¹ . Wzmocnienie pozycji spółdzielni i zwiększenie wsparcia dla tworzenia i funkcjonowania organizacji producentów również przyczyni się do poprawy siły przetargowej rolników w łańcuchu żywnościowym.

4.12. Dalszy rozwój mechanizmów dotyczących cen kontraktowych, przyszłych cen i zabezpieczeń może odegrać pozytywną rolę w zmniejszaniu ryzyka i zwiększaniu pewności co do uczciwych cen i godziwych dochodów dla rolników.

4.13. Inne narzędzia, które mogą przyczynić się do zwiększenia siły przetargowej i podniesienia dochodów gospodarstw rolnych, obejmują:

- zachęcanie do umieszczania lokalnych produktów w supermarketach, w celu wspierania krótkiego łańcucha dostaw i produktów lokalnych;

- propozycję, by UE zbadała wpływ marek handlowych na obniżanie cen i przenoszenie wyższych kosztów na pierwotnych dostawców;

- automaty sprzedające w gospodarstwach rolnych umożliwiające sprzedaż bezpośrednią,

- obniżenie podatku VAT, by sprzyjać zrównoważonym produktom rolno-spożywczym produkowanym na małą skalę,

- wsparcie publiczne dla systemów zdrowej i zrównoważonej żywności łączących producentów z konsumentami.

4.14. Do zwiększenia dochodów rolników mogą przyczyniać się partnerstwa między miastami i obszarami wiejskimi w dziedzinie zrównoważonej żywności, takie jak inicjatywy w ramach lokalnych programów samorządowych ICLEI ²² . Bardzo istotnymi aspektami są dostęp, uczestnictwo i możliwości. Należy zachęcać do realizacji modeli opartych na krótkich łańcuchach dostaw żywności i biookręgach oraz rolnictwa wspieranego przez społeczność lokalną, a także je promować. Dobitne przykłady postępu w tej dziedzinie to obowiązkowe przepisy dotyczące zrównoważonych zamówień publicznych na żywność i produkty gastronomiczne we Włoszech oraz podejście oparte na sprawiedliwym handlu stosowane w mieście Gandawa.

4.15. EKES przypomina, że producenci pierwotni potrzebują dodatkowej pomocy w przejściu na produkcję neutralną dla klimatu ²³ . Istnieją różne możliwości w tym zakresie, na przykład poprzez zwrócenie się do podatników UE o wniesienie sprawiedliwego dodatkowego wkładu na rzecz cennej usługi środowiskowej, która w przeciwnym razie nie byłaby świadczona, lub poprzez wprowadzenie wkładu na rzecz zrównoważonego rozwoju na rzecz transformacji, który oczywiście nie zostanie w pełni sfinansowany w ramach następnej WPR. Ponadto EKES uważa, że rynki powinny również rozwijać i finansować zrównoważoność, tak aby dodatkowe koszty nie były przerzucane z powrotem na producenta pierwotnego jako najsłabsze ogniwo w łańcuchu.

4.16. Aby konsumenci mogli dokonywać zdrowych i zrównoważonych wyborów dotyczących konsumpcji żywności, niezbędna jest edukacja żywieniowa. W szkołach priorytetem powinny być programy edukacji żywieniowej, koncentrujące się na przekazaniu wiedzy i umiejętności w zakresie żywienia i bezpieczeństwa żywności, zgodne z ustaleniami nauki, a także wyjaśniające, które produkty są lokalne i sezonowe oraz jak podejmować odpowiedzialne decyzje o zakupie. Konieczne jest także ogólnounijne wiarygodne, wyczerpujące, oparte na podstawach naukowych, porównywalne i przejrzyste etykietowanie żywności. Aby podkreślić rolę konsumentów i potrzeb rynku we wspieraniu produktów europejskich rolników, należy zbadać preferencje konsumentów, w szczególności ich oczekiwania i wymogi dotyczące etykiet tych środków spożywczych. Obejmuje to określenie cech, które należy uwydatnić, skutecznych strategii marketingowych dla takich produktów oraz odpowiednich praktyk w zakresie etykietowania. Konieczne byłoby również określenie segmentów konsumentów i cech charakterystycznych dla poszczególnych krajów. Mogłoby to obejmować przeprowadzenie ogólnounijnego badania rozpoznawczego w oparciu o podejście jakościowe oraz kwestionariusz dla konsumentów w celu określenia potrzeb poszczególnych krajów i segmentów konsumentów. Należy zidentyfikować istniejące najlepsze praktyki w zakresie modeli biznesowych opartych na krótkich łańcuchach dostaw żywności w UE oraz określić segmenty konsumentów, które mogłyby być potencjalnie zaangażowane w takie inicjatywy (np. biookręgi ²⁴ , rolnictwo wspierane przez społeczność lokalną i umowy dotyczące krótkich łańcuchów dostaw ²⁵ ).

4.17. Zgodnie z art. 39 traktatu rzymskiego głównym celem WPR jest zapewnienie rolnikom odpowiedniego poziomu życia. Dochody rolnicze w UE są o około 40 % niższe niż dochody z działalności pozarolniczej ²⁶ . Najważniejsze narzędzie wspierania dochodów gospodarstw rolnych w ramach WPR to płatności bezpośrednie. Średni udział płatności bezpośrednich w dochodzie czynników produkcji rolniczej w UE w latach 2017-2021 wyniósł 23 %.

4.18. EKES wyraża przekonanie, że płatności bezpośrednie w ramach WPR są niezbędne do wspierania dochodu unijnych gospodarstw rolnych i należy chronić i wzmocnić te płatności podczas kolejnej reformy WPR ²⁷ . Sądzi, że trzeba je bardziej nakierować na rolników aktywnych zawodowo. Uważa też, że znaczne płatności bezpośrednie mają decydujące znaczenie dla zachowania unijnego modelu gospodarstw rodzinnych i wielofunkcyjnej roli rolnictwa w UE.

4.19. Wydatki na WPR wyrażone jako odsetek wydatków UE drastycznie spadły z 73 % w 1980 r. do zaledwie 23,6 % w 2022 r ²⁸ . Koszt budżetowy WPR w stosunku do dochodu narodowego brutto (DNB) w UE zmniejszy się z 0,54 % w 1990 r. do 0,32 % w latach 2021-2027 ²⁹ . Aby obecny budżet WPR na lata 2021-2027 miał taką samą wartość jak w momencie jego ustalania w 2020 r., musiałby wzrosnąć do 481 mld EUR. Szacuje się, że do końca kolejnych WRF w 2034 r., aby utrzymać wartość budżetu z 2020 r., konieczne byłoby zwiększenie go o 166 mld EUR w stosunku do budżetu na lata 2021-2027 ³⁰ .

4.20. Aby można było zrealizować ambicje oraz istniejące i nowe dodatkowe cele stawiane przez społeczeństwo UE, EKES proponuje przywrócenie budżetu WPR do poziomu 0,5 % PKB UE. Odporny i zrównoważony system żywnościowy UE, wspierany silnym budżetem WPR, jest w pełni uzasadniony i przynosi znaczne korzyści społeczeństwu UE, takie jak:

- ochrona bezpieczeństwa żywnościowego i suwerenności żywnościowej UE;

- zapewnienie stabilnych dostaw przystępnej cenowo żywności wysokiej jakości;

- utrzymanie żywotności obszarów wiejskich i gospodarek wiejskich poprzez rolnictwo, zatrudnienie w sektorze rolno- spożywczym i powiązane sektory, takie jak turystyka;

- zapewnienie rodzinnym gospodarstwom rolnym sensownych i godziwych dochodów;

- osiągnięcie celów dotyczących zmiany klimatu;

- ochrona różnorodności biologicznej;

- odbudowa zasobów przyrodniczych;

- zachowanie krajobrazów;

- sekwestracja dwutlenku węgla;

- zapewnienie wysokich standardów dobrostanu zwierząt;

- ograniczenie stosowania pestycydów i nawozów;

- utrzymanie zdrowia gleb i różnorodności biologicznej;

- zachęcanie młodych ludzi do podejmowania działalności rolniczej i utrzymanie liczby rolników;

- świadczenie usług publicznych nieopłacanych przez rynek.

4.21. EKES uważa, że we wszystkich dyskusjach i umowach dotyczących polityki handlowej UE należy uwzględnić wzajemność w zakresie równoważności standardów i równe szanse w zakresie produkcji rolnej i norm zrównoważoności ³¹ . Umowy handlowe, w których nie zachowuje się równowagi i które nie spełniają unijnych norm produkcji i zrównoważoności, takie jak układ z Mercosurem, podważają wiarygodność, powodują ucieczkę emisji i nie należy ich popierać.

4.22. EKES sądzi, że przystąpienie poszczególnych nowych krajów będzie możliwe tylko wtedy, gdy zwiększy się budżet WPR i podejmie się wyzwania stojące przed sektorem rolno-spożywczym, takie jak m.in. niższe koszty produkcji w niektórych z tych krajów ³² .

4.23. EKES popiera ustanowienie poza obrębem WPR Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji w Sektorze Rolno-Spożywczym ³³ , aby zapewnić wsparcie inwestycyjne w formie kredytów i dotacji dla rolników i sektora rolno- spożywczego w okresie transformacji. Młodych rolników najmniej stać na wprowadzenie zrównoważonego rolnictwa, dlatego należy ich najbardziej wspierać.

5. Narzędzia służące usprawnieniu wdrażania unijnych ram prawnych (zarządzanie, komunikacja i finansowanie)

5.1. Europejscy rolnicy dostarczają podstawowe dobra publiczne wszystkim europejskim obywatelom, zapewniając bezpieczeństwo żywnościowe: zatem gwarantowana długoterminowa suwerenność żywnościowa i bezpieczeństwo żywnościowe powinny z pewnością stanowić element autonomii strategicznej Unii Europejskiej. Trzeba znów umieścić interesy rolników w centrum procesu kształtowania polityki.

5.2. Szczególną uwagę należy zwrócić na dalsze uproszczenie zasad nowego modelu realizacji dotacji w ramach WPR i na to, by były one bardziej przyjazne dla rolników. Niezbędne są tutaj różnorakie debaty polityczne nad poszczególnymi sektorami rolnictwa i ich specyficznymi potrzebami: zielona transformacja nie powiedzie się bez poparcia rolników.

5.3. Rolnicy potrzebują zachęt, by włączyć się w zieloną transformację oraz przyjąć bardziej zrównoważone praktyki produkcyjne, a także przystosować się do nich. Dochowywanie norm zrównoważoności powinno zwiększyć konkurencyjność europejskich rolników na rynku. Trzeba znaleźć równowagę między trzema elementami: stabilnością dochodów rolników, łagodzeniem zmiany klimatu i konkurencyjnością. Dzięki temu wdrażanie będzie przebiegało sprawniej z punktu widzenia wszystkich zainteresowanych stron. Takie podejście należy propagować w całym łańcuchu żywnościowym, cele Zielonego Ładu bowiem realizowano wyłącznie po stronie produkcji. Zielony Ład trzeba urzeczywistniać w łańcuchu żywnościowym bardziej równomiernie. Należy przywrócić zachwianą, jak się wydaje, równowagę między konkurencyjnością a zrównoważonością. Aby można było sprostać wyzwaniom, nadal potrzebne są jasne i przejrzyste ramy prawne dotyczące zrównoważonych systemów żywnościowych.

5.4. Zasadnicze znaczenie mają współpraca, dialog zawodowy i lepsza komunikacja między systemami żywnościowymi. Biorąc pod uwagę pilną potrzebę zmian w zarządzaniu, EKES wezwał do utworzenia Europejskiej Rady Polityki Żywnościowej ³⁴  w celu wypracowania bardziej zintegrowanego i partycypacyjnego podejścia do kształtowania polityki żywnościowej. Z zadowoleniem przyjmuje zapowiedź dialogu strategicznego Europejskiej Rady ds. Rolnictwa i Żywności (EBAF), która jest bardzo podobna do Rady zaproponowanej przez EKES. Komisja powinna odnotować, że EKES, jako dom zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego, jest gotów zapewnić przestrzeń, w której EBAF może obradować.

Wzmocnienie otwartego dialogu społecznego w sektorze rolno-spożywczym

5.5. Jeśli chodzi o warunkowość społeczną ³⁵  i wytyczne polityczne MOP-u ³⁶  w sprawie propagowania godnej pracy w sektorze rolno-spożywczym, zasadniczym punktem wyjścia jest krzewienie przejrzystego dialogu trójstronnego obejmującego pracowników, pracodawców i przedstawicieli rządu.

5.6. Trzeba usunąć bariery prawne lub administracyjne, które mogą uniemożliwiać pracownikom i pracodawcom sektora rolno-spożywczego swobodne tworzenie organizacji lub przystępowanie do nich, oraz trzeba zająć się przeszkodami, które utrudniają im udział w procesach dialogu społecznego na wszystkich szczeblach. Dzięki temu zbiorowy głos pracowników i pracodawców sektora rolno-spożywczego może zostać usłyszany w tych procesach, nie można zaś podejmować żadnych decyzji w sprawie rolników bez ich zaangażowania.

5.7. Rolę, jaką poprzez dialog społeczny odgrywają partnerzy społeczni, należy skuteczniej włączyć do WPR, w miarę możliwości przeznaczając fundusze na wsparcie ich prac nad tymi zagadnieniami. Trzeba też zadbać o to, by pracownicy byli odpowiednio informowani o przysługujących im prawach. Aby można było z powodzeniem zastosować warunkowość społeczną, zarówno unijni, jak i krajowi partnerzy społeczni muszą w pełni poprzeć wyznaczone cele i zaangażować się w ich osiągnięcie.

Bruksela, dnia 27 lutego 2025 r.

1 Badanie EKES-u "Collecting data on the situation of social protection of seasonal workers in the agriculture and food sectors in EU Member States after COVID-19".

2 Ailleurs dans le monde, ęa se passe comment?[Jak to się robi na świecie?] - Pleinchamp.

3 La couverture des risques en agriculture et les assurances agricoles.

4 To date, the three-year average is based on the previous five years, excluding the highest and lowest values.

5 Porozumienie z Marrakeszu z 1994 r., załącznik drugi, pkt 7.a, WTO.

6 Les aides contracycliques américaines, plus efficaces que les prix planchers? / Agriculture Stratégies.

7 1-Explosion-du-budget-du-farm-bill.pdf.

8 ISR.

9 L'Italie a mis en place un ISR pour sécuriser le revenu des betteraviers.

10 A New European agriculture crisis fund.

11 Dialog strategiczny na temat przyszłości rolnictwa w UE.

12 Dz.U. C, C/2025/117, 10.1.2025, ELI: http://data.europa.eu/eli/C/2025/117/oj.

13 Strategiczny dialog na temat przyszłości rolnictwa w UE (Komisja Europejska).

14 Dz.U. C 440 z 6.12.2018, s. 165 oraz Dz.U. C 517 z 22.12.2021, s. 38.

15 Dialog strategiczny na temat przyszłości rolnictwa w UE.

16 Dz.U. C, C/2025/117, 10.1.2025, ELI: http://data.europa.eu/eli/C/2025/117/oj.

17 Dz.U. C, C/2025/117, 10.1.2025, ELI: http://data.europa.eu/eli/C/2025/117/oj.

18 Egalim 3: Balancing the trade relationship between agri-food and large retailers.

19 Dz.U. C, C/2025/117, 10.1.2025, ELI: http://data.europa.eu/eli/C/2025/117/oj.

20 Dialog strategiczny na temat przyszłości rolnictwa w UE.

21 Obszary polityki: https://copa-cogeca.eu/Policy-areas.

22 Equity served: How local governments can ensure a just transition for sustainable food systems.

23 Dz.U. C, C/2024/2099, 26.3.2024, ELI: https://eur-lex.europa.eu/eli/C/2024/2099/oj.

24 Biookręgi lub ekoregiony, które obejmują cały ekosystem ekologiczny ze wszystkimi zainteresowanymi stronami, mogą przynosić większe korzyści społeczne i większy zwrot z inwestycji dla społeczności, a w szczególności dla rolników. Dobre przykłady takich inicjatyw to Cilento i studia przypadku ICLEI w Bergamo (biookręgi zaopatrujące szkoły).

25 Liczne takie inicjatywy podjęto we Włoszech. Przykłady: alternatywny model zakupu pszenicy "Grani Antichi di Montespertoli" (Toskania), piekarnia Calzolari (Emilia-Romania) - oba są częścią społeczności Slow Food i prowadzą do wypłacania sprawiedliwego wynagrodzenia dla rolników.

26 CAP at a glance.

27 Dz.U. C, C/2024/2099, 26.3.2024, ELI: http://data.europa.eu/eli/C/2024/2099/oj.

28 Dz.U. C, C/2024/2099, 26.3.2024, ELI: http://data.europa.eu/eli/C/2024/2099/oj.

29 Financing of the CAP: facts and figures.

30 Dane FarmEurope.

31 Dz.U. C 517 z 22.12.2021, s. 38.

32 Dz.U. C, C/2024/6021, 23.10.2024, ELI: http://data.europa.eu/eli/C/2024/6021/oj.

33 Dz.U. C, C/2024/6878, 28.11.2024, ELI: http://data.europa.eu/eli/C/2024/6878/oj.

34 Dz.U. C 293 z 18.8.2023, s. 1-126.

35 Fundamentalne pojęcie warunkowości społecznej: rolnicy, którzy nie przestrzegają podstawowych norm pracy, narażają się na obcięcie dotacji, które przyznaje się im w ramach WPR. Państwa członkowskie mają czas do 1 stycznia 2025 r. na wdrożenie nowych zasad warunkowości.

36 Draft policy guidelines for the promotion of decent work in the agri-food sector (ilo.org).

• Identyfikator: Dz.U.UE.C.2025.2016
• Rodzaj: Opinia
• Tytuł: Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego - Zrównoważona produkcja żywności i zapewnienie sprawiedliwego dochodu europejskim rolnikom w obliczu wyzwań rynkowych, środowiskowych i klimatycznych (opinia rozpoznawcza na wniosek polskiej prezydencji Rady UE)
• Data aktu: 30/04/2025
• Data ogłoszenia: 30/04/2025