WprowadzenieSzczepienia są uważane za jedno z najbardziej skutecznych narzędzi z dziedziny zdrowia publicznego służących zapobieganiu chorobom zakaźnym i łagodzeniu ich najbardziej szkodliwych skutków. Szczepienia są istotne nie tylko dla dzieci, ale również w perspektywie całego życia. Powstanie szczepionek stanowiło zwrot w historii medycyny i miało znaczny wpływ na zdrowie publiczne. Szczepienia zapobiegają wielu chorobom, tym samym zmniejszając obciążenie dla systemów zdrowia i redukując liczbę zgonów o około 3,5 - 5 mln rocznie 1 . Dzięki szczepieniom zlikwidowano ospę prawdziwą.
Dziś jednak szczepienia są ofiarą własnego sukcesu. Część ludzi nie dostrzega już skutków chorób zakaźnych, które przestały występować dzięki programom szczepień, a duża liczba ludzi w związku z tym kwestionuje nawet znaczenie szczepionek. Wskaźniki wyszczepienia w wielu regionach UE spadają znacznie poniżej zalecanych poziomów. W takich okolicznościach łatwo może nastąpić powrót chorób zakaźnych. Przykładem jest tu epidemia odry, która wybuchła w ostatnich latach w wielu krajach Europy.
Gotowość ludzi do przyjmowania bezpiecznych, skutecznych, zalecanych i dostępnych szczepionek zmniejsza się od kilku dekad. Opór przed szczepieniami jest wymieniany przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) wśród 10 największych zagrożeń dla zdrowia na świecie. Jest to problem, którego charakterystyka zależy również od kontekstu, kraju i rodzaju danej szczepionki; dlatego stanowi on szczególne wyzwanie. Nie ma uniwersalnego rozwiązania dla wszystkich i konieczne są ciągłe wysiłki na rzecz poprawy dialogu z obywatelami, zrozumienia ich obaw i opracowania dostosowanych strategii szczepionkowych, wraz z ukierunkowanymi kampaniami komunikacyjnymi.
Pandemia COVID-19 jeszcze bardziej podkreśliła skalę i zakres tego problemu. Na opór przed szczepieniami przeciwko COVID-19 duży wpływ miały rozmaite czynniki, wśród których dominująca rola przypadła postrzeganiu bezpieczeństwa i skuteczności szczepionki. W niektórych państwach członkowskich UE kampanie na rzecz szczepienia się przeciwko COVID-19 nie doprowadziły co prawda do osiągnięcia bardzo wysokich wskaźników szczepień, niemniej w pewnych częściach Unii Europejskiej rezultaty były imponujące.
Z pozytywnych informacji - pandemia doprowadziła również do wypracowania pewnej liczby istotnych rozwiązań i narzędzi, z których możemy korzystać już dzisiaj. Znaczne postępy poczyniono na przykład w cyfryzacji dzięki gromadzeniu i wymianie danych na szczeblu unijnym oraz wprowadzeniu unijnego cyfrowego zaświadczenia COVID; było to przełomowe ustanowienie globalnego standardu w ramach środków z zakresu zdrowia publicznego służących powstrzymaniu rozprzestrzeniania się pandemii. Przygotowanie strategii UE dotyczącej szczepionek przeciwko COVID-19 2 , a następnie ustanowienie Urzędu ds. Gotowości i Reagowania na Stany Zagrożenia Zdrowia (HERA) również stanowią duży krok naprzód w zapewnianiu rozwoju, zamówień, zakupu i dystrybucji medycznych środków przeciwdziałania na szczeblu UE, takich jak szczepionki i środki terapeutyczne. Innym równie ważnym osiągnięciem jest powołanie Europejskiej Unii Zdrowotnej, która ma na celu wzmocnienie gotowości kluczowych agencji na wypadek sytuacji kryzysowej i reagowania tych agencji.
Z doświadczenia pandemii COVID-19 musimy nauczyć się zapewniać odpowiednią gotowość na przyszłe kryzysy zdrowia publicznego. W tym względzie napływy wysiedleńców do UE mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia publicznego, po pierwsze i przede wszystkim dla samych grup tych osób, jak również dla państw członkowskich, które powinny uwzględnić wszystkie te osoby w swoich strategiach szczepionkowych, zgodnie z przepisami krajowymi. Ponadto powinniśmy się skupić na wpływie zmiany klimatu na zdrowie publiczne, który może być dalekosiężny i potencjalnie zmieniać zakresy przenoszenia chorób zakaźnych, w szczególności chorób wektorowych, takich jak choroby wywoływane przez hantawi- rusy, kleszczowe zapalenie mózgu, neuroborelioza z Lyme i malaria.
Pamiętając o tym, państwa członkowskie powinny przyspieszyć wspólne wysiłki, korzystając z zalecenia Rady w sprawie ściślejszej współpracy w zakresie przeciwdziałania chorobom zwalczanym drogą szczepień z 2018 r 3 . i doświadczeń wyniesionych z ostatnich lat pandemii COVID-19.
Usługi, programy i polityki w zakresie szczepień stanowią co prawda odpowiedzialność państw członkowskich, ale z uwagi na transgraniczny charakter chorób zakaźnych i wspólne wyzwania, z jakimi mierzą się krajowe programy szczepień, w szczególności w świetle pandemii COVID-19, migracji lub wystąpienia ospy małpiej, państwa członkowskie mogłyby zyskać na jeszcze bardziej skoordynowanym podejściu UE do zapobiegania rozprzestrzenianiu się epidemii i chorób zwalczanych drogą szczepień i ograniczania takiego rozprzestrzeniania.
Zwalczanie oporu przed szczepieniami: ryzyko związane z informacjami wprowadzającymi w błąd i dezinformacją i potrzeba zwiększenia zaufania do szczepień
RADA UNII EUROPEJSKIEJ,
1. PRZYPOMINA, że zgodnie z art. 168 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE), działanie Unii, które uzupełnia polityki krajowe, nakierowane jest na poprawę zdrowia publicznego, zapobieganie chorobom i dolegliwościom ludzkim oraz usuwanie źródeł zagrożeń dla zdrowia fizycznego i psychicznego.
2. UZNAJE, że co prawda programy szczepień należą do odpowiedzialności państw członkowskich, lecz lepiej skoordynowane podejście UE może przynieść co do zasady wartość dodaną, z uwagi na transgraniczny charakter chorób zwalczanych drogą szczepień.
3. STWIERDZA, że opór przed szczepieniami ma różne przyczyny. Odmienne sytuacje, takie jak rutynowe szczepienia dobrze znanymi szczepionkami czy szczepienia podczas kryzysów zdrowotnych, takich jak pandemia COVID-19, gdy stosuje się nowo opracowane szczepionki, wymagają odmiennych rozwiązań.
4. UZNAJE, że pandemia COVID-19 wyraźnie pokazała zagrożenia i wyzwania, jakie dla naszych społeczeństw stwarzają informacje wprowadzające w błąd i dezinformacja. Infodemia - zbyt dużo informacji, w tym informacji fałszywych lub wprowadzających w błąd w środowisku cyfrowym i fizycznym podczas występowania choroby 4 - była jednym z kluczowych czynników, które spowodowały wzrost ryzyka dla zdrowia ludzkiego, systemów zdrowotnych i skutecznego zarządzania kryzysowego.
5. PRZYPOMINA wspólny komunikat Komisji i Wysokiego Przedstawiciela przyjęty 5 grudnia 2018 r. uruchamiający Plan działania na rzecz zwalczania dezinformacji 5 , komunikat Komisji pt. "Zwalczanie dezinformacji w internecie: podejście europejskie" 6 przyjęty 26 kwietnia 2018 r., komunikat Komisji pt. "Wytyczne w sprawie wzmocnienia kodeksu postępowania w zakresie dezinformacji" 7 przyjęty 26 maja 2021 r., komunikat Komisji pt. "Ściślejsza współpraca w zakresie przeciwdziałania chorobom zwalczanym drogą szczepień" 8 przyjęty 26 kwietnia 2018 r. i wspólny komunikat Komisji i Wysokiego Przedstawiciela pt. "Walka z dezinformacją wokół COVID-19 - dajemy dojść do głosu faktom" przyjęty 10 czerwca 2020 r 9 .
6. PRZYPOMINA konkluzje Rady w sprawie wzmacniania odporności i zwalczania zagrożeń hybrydowych, w tym dezinformacji w kontekście pandemii COVID-19 10 , zalecenie Rady w sprawie ściślejszej współpracy w zakresie przeciwdziałania chorobom zwalczanym drogą szczepień 11 , w którym przywiązuje się szczególną wagę do kwestii oporu przed szczepieniami i dezinformacji, które odwracają uwagę społeczeństwa od korzyści płynących ze szczepień i wysuwają na pierwszy plan brak zaufania do nauki i lęk przed ewentualnymi skutkami ubocznymi, oraz PRZYJMUJE DO WIADOMOŚCI przygotowany przez Komisję Europejską harmonogram 12 służący wdrożeniu działań, do których wzywa wspomniane zalecenie, i realizowaniu kroków w ramach wspólnego działania w zakresie szczepień 13 , przedstawiający zalecenia i konkretne narzędzia służące mocniejszej reakcji na wyzwania związane ze szczepieniami, w tym promowanie akceptacji szczepień.
7. PRZYPOMINA sprawozdanie dla Komisji pt. "State of Vaccine Confidence in the EU+UK" opublikowane 11 grudnia 2020 r 14 .
8. PRZYPOMINA sprawozdanie pt. "Countering online vaccine misinformation in the EU" (Przeciwdziałanie informacjom wprowadzającym w błąd w internecie) opublikowane przez Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC) 29 czerwca 2021 r. 15 , badające bazę dowodową pod kątem sposobów przeciwdziałania w UE informacjom wprowadzającym w błąd w internecie, i PODKREŚLA rolę Europejskiego Portalu Informacji o Szczepieniach 16 , prowadzonego przez ECDC, który przedstawia dokładne i zaktualizowane informacje na temat szczepień wraz z przeglądem unijnych mechanizmów zapewniających bezpieczeństwo i skuteczność szczepionek.
9. PRZYPOMINA rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniające rozporządzenie (WE) nr 851/2004 ustanawiające Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób 17 oraz Z ZADOWOLENIEM PRZYJMUJE ogólną rolę i wkład Centrum, w tym w ułatwianie zwalczania informacji wprowadzających w błąd i dezinformacji dotyczących szczepień i zwiększanie zaufania do szczepień; wkład ten polega między innymi na prowadzeniu w trybie e-ucze- nia się kursów na temat sposobów przeciwdziałania w internecie informacjom wprowadzającym w błąd na temat szczepionek 18 .
10. Z ZADOWOLENIEM PRZYJMUJE Program UE dla zdrowia, który ambitnie wspiera zapobieganie kryzysom w całej Unii i międzysektorowo, ze szczególnym naciskiem na poprawę wskaźników wyszczepienia w państwach członkowskich, w szczególności poprzez zapewnianie funduszy dostępnych na kampanie zwiększające wiedzę i działania komunikacyjne skierowane zarówno do opinii publicznej, jak i konkretnych grup, mając na celu zapobieganie oporowi przed szczepieniami, informacjom wprowadzającym w błąd i dezinformacji.
11. Z ZADOWOLENIEM PRZYJMUJE działania w ramach programu "Horyzont 2020" dotyczące zwalczania informacji wprowadzających w błąd i opracowywania narzędzi służących poprawie wskaźnika wyszczepienia i działania programu "Horyzont Europa" służące dostarczeniu dowodów w celu lepszego przeciwdziałania wprowadzaniu w błąd i dezinformacji.
12. Z ZADOWOLENIEM PRZYJMUJE Agendę na rzecz Szczepień 2030 19 , opublikowaną przez WHO 1 kwietnia 2020 r., której celem jest zaradzenie oporowi przed szczepieniami poprzez opracowanie solidnych, innowacyjnych strategii łagodzenia negatywnych skutków informacji wprowadzających w błąd na temat szczepionek i zmniejszenia ich rozprzestrzeniania.
13. PODKREŚLA potrzebę ciągłego analizowania i publicznego komunikowania indywidualnych zagrożeń dotyczących szczepień i korzyści z nich płynących w różnych grupach ryzyka i wśród tych, którzy mają niewystarczające źródła informacji, np. z przyczyn o charakterze społecznym, kulturowym lub językowym.
14. ZWRACA SIĘ DO PAŃSTW CZŁONKOWSKICH, BY:
- Wykorzystywały wiedzę interdyscyplinarną (w tym ekspertów do spraw zdrowia publicznego, ekspertów do spraw e-zdrowia, specjalistów od komunikacji, ekspertów do spraw mediów społecznościowych i ekspertów do spraw nauk behawioralnych) do wzmacniania wysiłków na rzecz zwalczania informacji wprowadzających w błąd i dezinformacji i stosowania bardziej zdecydowanego, opartego na dowodach i bardziej strategicznego podejścia do komunikacji na temat szczepionek, zgodnie z którym informacje przekazywane przez zaangażowane strony są zharmonizowane.
15. ZWRACA SIĘ DO KOMISJI, BY:
- Nie dublując istniejących inicjatyw i minimalizując obciążenie administracyjne dla państw członkowskich, powołała forum eksperckie do spraw oporu przed szczepieniami, stanowiące platformę gromadzącą ekspertów z wszystkich stosownych dziedzin, którzy będą dyskutować, wymieniać się najlepszymi praktykami, realizować działania następcze w odniesieniu do wspólnego działania w zakresie szczepień wykraczające już poza ten projekt i, w szczególności, ułatwiać i przyspieszać komunikację z agencjami unijnymi z myślą o dostarczaniu wytycznych, jak zwiększyć wskaźniki wyszczepienia w całej Unii Europejskiej;
- Wzmacniała, w odpowiednich przypadkach, koordynację między politykami UE dotyczącymi szczepień i zwalczania dezinformacji, tak by wspierać bardziej efektywne całościowe podejście, w tym poprzez wydanie komunikatu Komisji na temat zwalczania oporu przed szczepieniami;
- Wraz z ECDC dostarczała państwom członkowskim, na wniosek, niewiążące, dostosowane zalecenia i wytyczne, jak zwalczać opór przed szczepieniami, uwzględniając krajowe okoliczności;
- Na wniosek państw członkowskich oferowała doradztwo organom odpowiedzialnym za krajowe programy szczepień w tych państwach w odniesieniu do korzystania z wszystkich stosownych unijnych programów i instrumentów dotyczących ukierunkowanych kampanii szczepionkowych oraz doradztwo, jak oceniać te kampanie.
16. ZWRACA SIĘ DO PAŃSTW CZŁONKOWSKICH I KOMISJI, BY:
- Przygotowały ofertę szkoleniową (na temat komunikacji i mediów społecznościowych), aby umożliwić pracownikom służby zdrowia i ekspertom od komunikacji zdrowotnej lepsze poznanie efektywnych technik i narzędzi przeciwdziałania informacjom wprowadzającym w błąd i dezinformacji, w tym w internecie, opracowywania strategii komunikacyjnych lub zapewniania skutecznej komunikacji pomiędzy pracownikami służby zdrowia i obywatelami na temat korzyści płynących ze szczepień (wspólne podejmowanie decyzji), z udziałem koalicji na rzecz szczepień i stowarzyszeń pracowników służby zdrowia i stowarzyszeń studentów na szczeblu krajowym;
- Promowały działania zwiększające świadomość na temat korzyści płynących ze szczepień, w tym poprzez partnerstwa z sektorem edukacyjnym, partnerami społecznymi i działania ukierunkowane na media, kładąc szczególny nacisk na odpowiedzialność i rolę platform mediów społecznościowych;
- Wspierały polityki krajowe, które zapewnią wszystkim kwalifikującym się osobom sprawiedliwe, dostępne i atrakcyjne usługi szczepień, gwarantując, że szczepienia nie staną się straconą szansą.
Wzmacnianie współpracy UE w celu przygotowania się na nadchodzące wyzwania: korzystanie z najlepszych praktyk i zdobytych doświadczeń
17. ODNOTOWUJE, że pandemia COVID-19 wywarła znaczący i bezprecedensowy wpływ na politykę szczepień na szczeblu europejskim i krajowym. Chociaż w niektórych państwach członkowskich akceptacja szczepień przeciwko COVID-19 była wysoka, w wielu z nich nie była ona wystarczająca. Przyspieszyło to również opracowywanie nowych narzędzi i rozwiązań, które UE może wykorzystać, aby zachęcić do współpracy w zakresie strategii i programów szczepionkowych.
18. PODKREŚLA korzyści płynące ze ściślejszej współpracy UE w zakresie przeciwdziałania nieufności wobec szczepień i w zakresie poprawy wskaźnika wyszczepienia, zdając sobie sprawę, że negatywny wpływ na zaufanie społeczeństwa do szczepień mogą w niektórych przypadkach mieć znacząco różne podejścia, chociaż oparte na tych samych danych naukowych.
19. PRZYWOŁUJE rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/953 z dnia 14 czerwca 2021 r. w sprawie ram wydawania, weryfikowania i uznawania interoperacyjnych zaświadczeń o szczepieniu, o wyniku testu i o powrocie do zdrowia w związku z COVID-19 (unijne cyfrowe zaświadczenie COVID), które było wielkim sukcesem dla UE.
20. PRZYWOŁUJE strategię UE dotyczącą szczepionek, na rzecz przyspieszenia opracowania, produkcji i wprowadzenia do obrotu szczepionek przeciwko COVID-19, przedstawioną przez Komisję 17 czerwca 2020 r., która to strategia umożliwiła państwom członkowskim wspólne zakupy oraz zabezpieczenie szybkiego dostępu do szczepionek przeciwko COVID-19.
21. Z zadowoleniem PRZYJMUJE utworzenie Urzędu ds. Gotowości i Reagowania na Stany Zagrożenia Zdrowia (HERA), który w obszarze medycznych środków przeciwdziałania powinien przyczyniać się do poprawy gotowości i reagowania na poważne transgraniczne zagrożenia zdrowia oraz ściśle współpracować przy tym z państwami członkowskimi. Należy zwrócić uwagę na wyzwania związane z zaopatrzeniem w medyczne środki przeciwdziałania.
22. ODNOTOWUJE, że międzynarodowa mobilność i migracja przyspieszyły, dlatego też współpraca w dziedzinie szczepień powinna zawsze mieć wymiar globalny.
23. PRZYWOŁUJE przyjęty 23 marca 2022 r. komunikat Komisji pt. "Przyjmowanie osób uciekających przed wojną w Ukrainie: Przygotowanie Europy do zaspokojenia potrzeb", w którym położono nacisk na konieczność zwiększenia wskaźnika wyszczepienia wśród wysiedlonych Ukraińców, ze zwróceniem szczególnej uwagi na programy szczepień dzieci.
24. PRZYWOŁUJE wytyczne ECDC pt. "Względy operacyjne w zakresie zdrowia publicznego dotyczące zapobiegania chorobom zakaźnym i ich kontroli w kontekście agresji Rosji w Ukrainie", opublikowane 8 marca 2022 r.
25. ZWRACA UWAGĘ, że należy się spodziewać, iż na występowanie chorób zakaźnych w UE wpłyną również inne globalne problemy i kryzysy, zwłaszcza zmiana klimatu, która prawdopodobnie zwiększy przenoszenie kleszczowego zapalenia mózgu oraz innych chorób wektorowych, takich jak gorączka Zachodniego Nilu lub denga.
26. DOCENIA przeprowadzone przez europejską sieć regulacyjną ds. leków prace dotyczące szczepionek, zapewnienia jakości, skuteczności i bezpieczeństwa leków w Unii Europejskiej. Prace tej sieci regulacyjnej wiążą się z tworzeniem sieci naukowych, prowadzeniem analiz porównawczych i ścisłą współpracą między właściwymi organami krajowymi, co przyczynia się do pogłębiania wiedzy naukowej na temat szczepionek i zwiększa wiarygodność wśród ludności europejskiej.
27. ZWRACA SIĘ DO PAŃSTW CZŁONKOWSKICH, BY:
- Promowały kampanie szczepień dorosłych w celu zapewnienia ochrony przed zaraźliwymi chorobami zakaźnymi, takimi jak odra, błonica, tężec lub zapalenie poliomyelitis, które mogą wiązać się z poważnymi skutkami;
- Utrzymały kampanie szczepień dzieci i zapewniły ochronę przed zaraźliwymi chorobami zakaźnymi dzieciom, które nie są jeszcze chronione przez szczepienia, tj. prowadziły programy na rzecz uzupełniania zaległości w szczepieniach;
- Wspierały cyfryzację systemu opieki zdrowotnej i przeanalizowały możliwości rozwijania zdolności placówek medycznych do przechowywania elektronicznych informacji na temat stanu zaszczepienia obywateli;
- Budowały i utrzymywały odpowiednią siłę roboczą w sektorze opieki zdrowotnej zdolną do szybkiego i skutecznego reagowania na zagrożenia dla zdrowia, a także by poprawiały wskaźnik wyszczepienia wśród pracowników służby zdrowia stanowiący dla ogółu społeczeństwa dobry wzór w zakresie zdrowia;
- Promowały edukację zdrowotną i kompetencje zdrowotne w perspektywie całego życia.
28. ZWRACA SIĘ DO KOMISJI, BY:
- Zapewniając jednocześnie ochronę danych dotyczących zdrowia, zbadała wartość dodaną i możliwości przezwyciężenia prawnych i technicznych barier dla interoperacyjności (sub-)krajowych systemów informacyjnych dotyczących szczepień, tam, gdzie takowe istnieją, dzięki możliwościom, jakie oferują obecne lub przyszłe mechanizmy transgranicznej wymiany danych dotyczących zdrowia, oraz by zbadała wartość dodaną cyfrowej wersji zaświadczeń o szczepieniu, uwzględniając przy tym doświadczenia z europejskimi infrastrukturami cyfrowymi i innymi istniejącymi narzędziami, takimi jak międzynarodowe świadectwo szczepienia lub profilaktyki.
- Położyła szczególny nacisk na badania naukowe i innowacje oraz zbadała możliwości wspierania opracowywania nowych szczepionek przeciwko pojawiającym się lub powracającym zagrożeniom zakaźnym, ze szczególnym uwzględnieniem chorób wektorowych.
- Zwróciła się do ECDC o aktualizację wytycznych w zakresie zdrowia publicznego dotyczących badań przesiewowych i szczepień w kierunku chorób zakaźnych u nowo przybyłych migrantów w UE/EOG, z uwzględnieniem istniejących krajowych wytycznych w zakresie zdrowia publicznego.
29. ZWRACA SIĘ DO PAŃSTW CZŁONKOWSKICH I KOMISJI, BY:
- Opracowały - w oparciu o dobre praktyki i doświadczenia zdobyte dzięki "narzędziu Bazaar" opracowanemu na potrzeby rady sterującej ds. zamówień szczepionek przeciwko COVID-19 - wirtualną bazę danych ułatwiającą, na zasadzie dobrowolności, wymianę informacji na temat ewentualnych nadwyżek i niedoborów podstawowych szczepionek, umożliwiając tym samym ewentualną odsprzedaż lub darowiznę między państwami członkowskimi.
- W stosownych przypadkach korzystały z możliwości wspólnych zakupów szczepionek, przy jednoczesnym uwzględnieniu poważnych transgranicznych zagrożeń zdrowia uznanych na szczeblu Unii oraz rzeczywistych potrzeb państw członkowskich.
- Wspierały europejską sieć regulacyjną ds. leków za pomocą dobrze wyposażonego i elastycznego mechanizmu służącego konsolidacji jej prac i zapewnieniu trwałości wkładu sieci w perspektywie długoterminowej.
