Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie: "Działalność wolontariacka: jej rola w społeczeństwie europejskim i jej oddziaływanie"(2006/C 325/13)
(Dz.U.UE C z dnia 30 grudnia 2006 r.)
Dnia 6 kwietnia 2006 r. Komisja, działając na podstawie art. 262 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, postanowiła zasięgnąć opinii Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie: Działalność wolontariacka: jej rola w społeczeństwie europejskim i jej oddziaływanie
Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa, której powierzono przygotowanie prac Komitetu w tej sprawie, przyjęła swoją opinię 7 listopada 2006 r. Sprawozdawcą była Erika KOLLER, współsprawozdawcą była hr. Soscha ZU EULENBURG.
Na 431. sesji plenarnej w dniach 13-14 grudnia 2006 r. (posiedzenie z dnia 13 grudnia 2006 r.) Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny stosunkiem głosów 127 do 9 - 17 osób wstrzymało się od głosu - przyjął następującą opinię:
1. Wnioski i zalecenia
1.1 Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny wzywa Komisję do ogłoszenia Roku Wolontariusza, następnie do jak najszybszego opublikowania białej księgi na temat działalności wolontariackiej i aktywnego obywatelstwa w Europie. Można by w ten sposób podkreślić wzajemne oddziaływania tych dwóch zjawisk oraz zaakcentować ich zasięg i znaczenie. Ponieważ działalność wolontariacka odbywa się przede wszystkim na szczeblu lokalnym, biała księga powinna się przyczynić do stworzenia takiej strategii, która wzmocniłaby europejski wymiar tej działalności i udzieliła wsparcia aktywnemu europejskiemu obywatelstwu oraz roli europejskiej tożsamości w procesie zjednoczenia Europy.
1.2 Należy zachęcać rządy państw członkowskich do stworzenia krajowej polityki dotyczącej działalności wolontariackiej oraz takiej strategii, która zapewniłaby tej działalności bezpośrednie wsparcie i uznanie. W ramach krajowej polityki w tym zakresie należy także określić znaczenie infrastruktury dla działalności wolontariackiej. UE może w tej dziedzinie wyznaczyć ogólne ramy i sprzyjać intensywnej wymianie najlepszych praktyk pomiędzy państwami członkowskimi.
1.3 We wszystkich państwach członkowskich należy opracować takie ramy prawne, w których prawo do wykonywania działalności wolontariackiej byłoby niezależne od statusu prawnego lub społecznego. Należy zapewnić równe szanse każdej osobie podejmującej działalność wolontariacką, z osobami niepełnosprawnymi włącznie. W niektórych państwach członkowskich uwarunkowania prawne nadal utrudniają rozwój tej działalności i tym samym silniejsze wsparcie społeczne. Co więcej, rozwój ten hamują niekiedy przepisy prawne, na przykład zakazy lub bariery w działalności. Należy przepisy te poddać rewizji i wesprzeć działalność wolontariacką, definiując takie ramy prawne, które regulowałyby na przykład kwestie ubezpieczeń i zwrot poniesionych wydatków.
1.4 Zdaniem Komitetu nie tylko rządy, lecz także inne podmioty - parlamenty, organy regionalne i lokalne, organizacje społeczeństwa obywatelskiego - powinny uznać znaczenie działalności wolontariackiej i aktywnie ją wspierać, ponieważ w ten sposób podkreślają jej rolę i zwiększają jej prestiż.
Komitet pragnie przy tym w pierwszej kolejności zwrócić uwagę Komisji na decydującą rolę organizacji społeczeństwa obywatelskiego w zapewnianiu ram dla działalności wolontariackiej.
1.5 EKES uważa jednocześnie, że - aby wesprzeć proces przygotowania do działalności wolontariackiej - należy podkreślić rolę związków pomiędzy społeczeństwem obywatelskim a szkołą. W edukacji na poziomie podstawowym więcej miejsca trzeba poświęcić działalności pedagogicznej mającej na celu rozwój wrażliwości społecznej i zwiększanie zaangażowania w rozwiązywanie problemów społecznych. W ramach "roku społecznego i ekologicznego" można na przykład zaproponować młodzieży od lat 15 wykonanie fakultatywnych zadań praktycznych, zachęcając ją do ważnych i pożytecznych działań. Szczególną troską należy otaczać te organizacje pozarządowe, w których dzieci podejmują swoją pierwszą w życiu działalność wolontariusza.
1.6 W swoich wysiłkach na rzecz uznawania kształcenia incydentalnego i nieformalnego, np. poprzez Europass oraz zalecenia w zakresie kluczowych umiejętności, Unia Europejska powinna położyć szczególny nacisk na uznawanie umiejętności nabytych poprzez działalność wolontariacką. Realizacja przedsięwzięcia Europass-Młodzież przyczyniłaby się do zwiększenia uznawania młodzieżowej działalności wolontariackiej.
1.7 EKES zaleca zatem opracowanie przez ogół państw członkowskich oraz przez samą Unię Europejską polityki w zakresie działalności wolontariackiej, która obejmowałaby konkretną strategię i programy na rzecz promocji tej działalności, zawierające propozycje ukierunkowanej pomocy i mające na celu zwiększenie świadomości publicznej, zachęcanie do partnerstw między społeczeństwem obywatelskim a przedsiębiorstwami oraz promowanie publicznego uznania działalności wykonywanej przez wolontariuszy. Może się to odbywać w szczególności poprzez ustanowienie odpowiednich ram prawnych sprzyjających działalności wolontariackiej. Unia Europejska może w tym celu ustanowić ramy, proponować pomysły oraz zachęcać do wymiany dobrych wzorców między państwami członkowskimi.
1.8 Na szczeblu europejskim potrzebujemy niezawodnych i porównywalnych danych dotyczących zasięgu, znaczenia i społeczno-gospodarczej wartości działalności wolontariackiej. Ważne, aby podstawę takich badań stanowiła jednolita definicja tejże działalności. Powinna ona określać potrzeby i pobudki wolontariuszy, a przede wszystkim powody, dla których ludzie nie chcą się angażować. Na szczeblu europejskim można określić sposób, w jaki da się wykazać udział wolontariatu w wielkości dochodu narodowego, a także jego wpływ na społeczeństwo. Eurostat ma tu do odegrania rolę koordynującą i inicjującą: wszystkie urzędy statystyczne państw członkowskich UE powinny dysponować takimi danymi.
1.9 EKES zaleca, aby system finansowania, polityka i programy Unii Europejskiej były bardziej przychylne dla działalności wolontariackiej. W tym celu należy też stworzyć ogólnoeuropejską infrastrukturę krzewienia tej działalności. Obecnie w Unii Europejskiej jedyne źródło wsparcia tej działalności to program Wolontariat Europejski (EVS), w ramach którego od 1996 roku bez mała 40.000 młodych ludzi w wieku od 18 do 25 lat zostało wysłanych do 31 państw członkowskich UE i krajów partnerskich na okres od sześciu miesięcy do jednego roku. Jednocześnie inni wolontariusze pełnią, na koszt funduszy rozwojowych, służbę w krajach rozwijających się. EKES uważa te źródła za niewystarczające i postuluje, aby podejście Unii Europejskiej do wolontariatu było bardziej aktywne, konsekwentne i spójne poprzez zapewnienie dostępu do ogólnoeuropejskich programów działalności wolontariackiej osobom ze wszystkich grup społecznych, a nie ograniczaniu się jedynie do długotrwałego wolontariatu młodzieży.
1.10 EKES z zadowoleniem przyjąłby także zalecenie poświęcone konkretnie propagowaniu działalności wolontariackiej osób starszych, np. wraz z pilotażowymi działaniami na rzecz partnerstw i wymiany doświadczeń, które mogłyby należeć do pierwszych uruchamianych inicjatyw.
1.11 Ponadto należy przyjąć zasadę, że działalność wolontariacka w ramach projektów europejskich powinna być traktowana jako odpowiednik współfinansowania. Należy także uprościć i odbiurokratyzować formularze wniosków w ramach projektów europejskich, tak aby organizacje wolontariackie w ogóle mogły uczestniczyć w tego rodzaju projektach.
1.12 Trzeba zadbać o szersze rozpowszechnianie informacji, jako że zbyt często nie docierają one do zainteresowanych kręgów. Trzeba do tego wykorzystać wszelkie możliwe kanały, utworzyć specjalną stronę internetową, na którą można by jednym kliknięciem przejść z jakiejkolwiek już działającej strony głównej organizacji wolontariackich. W tej kwestii szczególną rolę odgrywają europejskie sieci organizacji wolontariuszy. Zapewniają one wymianę pomiędzy organizacjami, przekazywanie najlepszych praktyk, a także próśb i wniosków wolontariuszy do instytucji UE. Należy je odpowiednio wspierać jako część infrastruktury na rzecz krzewienia działalności wolontariackiej.
1.13 Unia Europejska może w istotny sposób przyczynić się do wsparcia i publicznego uznania działalności wolontariackiej, jeśli przyłączy się do uroczystych obchodów 5 grudnia - Międzynarodowego Dnia Wolontariusza, wyznaczonego przez Organizację Narodów Zjednoczonych. Międzynarodowy Rok Wolontariatu (2001) pokazał, jak ważne są wspierane przez państwo programy docierające do opinii publicznej. Gdyby odbyły się obchody zaproponowanego przez EKES europejskiego Roku Wolontariusza, przyczyniłoby się to do uhonorowania na szczeblu europejskim oraz dalszego wsparcia lokalnej aktywności niezliczonych wolontariuszy, a także rozbudzenia w wolontariuszach poczucia przynależności do Europy.
1.14 Aby zapewnić szersze uznanie znaczenia wolontariatu dla rozwoju państw członkowskich EKES zaleca, aby przyjąć na szczeblu europejskim kartę, która stanowiłaby o roli organizacji wolontariackich, w tym także o ich prawach i obowiązkach. W celu poprawy sytuacji ekonomicznej organizacji wolontariackich w państwach członkowskich, Komitet zaleca stworzenie w prawie wspólnotowym podstaw prawnych, które skutkowałyby zwolnieniem tego rodzaju organizacji z podatku VAT. Proponowany zapis roli, praw i obowiązków organizacji wolontariackich w karcie europejskiej ma przede wszystkim na celu stworzenie jednolitych wytycznych dla tych organizacji, którym można by nadać szczególny status prawny w związku z gospodarczymi i innymi uprawnieniami o charakterze nadzwyczajnym.
2. Wprowadzenie
2.1 Rola, jaką działalność wolontariacka pełni w społeczeństwie, jest nie do przecenienia. Ponad 100 milionów wolontariuszy w Europie poświęca swój wolny czas, służąc na wiele różnych sposobów innym ludziom i interesowi ogółu. Działania organizacji społeczeństwa obywatelskiego, wykonywane wyłącznie lub głównie przez wolontariuszy, zyskują coraz większe uznanie przedsiębiorstw, organów państwowych i - przede wszystkim - samych obywateli(1).
2.2 Prawdziwa wartość działalności wolontariackiej wykracza jednak daleko poza świadczenie usług i zaspokajanie potrzeb społecznych. Motywacja, która leży u jej podstaw, czyli chęć, aby z własnej woli przyczyniać się dla dobra ogółu i je współtworzyć, sprzyja takim wartościom, jak ukierunkowanie na wspólne dobro i solidarność, tworząc w ten sposób przeciwwagę dla indywidualizacji i egoizmu, coraz częściej doświadczanych przez współczesne społeczeństwa.
2.3 Działalność wolontariacka stanowi nierozerwalną część aktywnego obywatelstwa, które stanowi sedno demokracji zarówno w kraju, jak i na szczeblu europejskim. Obywatele biorą udział w życiu społecznym nie tylko poprzez zaangażowanie polityczne, lecz także dzięki konkretnemu rozwiązywaniu problemów społecznych. Dzięki zaangażowaniu społecznemu ich wyobrażenia o formowaniu życia społecznego nabierają konkretnych kształtów. Czy to w czasie wolnym, czy w ramach wolontariatu, jednostka pracuje dla innych, służąc dobru wspólnemu, często podejmując znaczne ryzyko finansowe lub zdrowotne. Ta forma aktywnego obywatelstwa w naszych społeczeństwach wytwarza szczególnie silne poczucie przynależności jednostki do społeczności. Działalność wolontariacka może zatem służyć jako jeden z najlepszych przykładów wspólnego działania i zarazem istotny element, a nawet warunek aktywnego obywatelstwa.
2.4 Ponadto działalność wolontariacka sprzyja rozwojowi osobistemu, czyli kształtowaniu świadomości społecznej z jednej strony, a rozwojowi kluczowych kompetencji i zdolności z drugiej, zwiększając w ten sposób szanse wolontariuszy na rynku pracy oraz ich aktywne zaangażowanie w życie społeczne. Działalność wolontariacka w różnych postaciach stwarza okazję do kształcenia incydentalnego(2) i nieformalnego(3), które obok kształcenia formalnego(4) odgrywają ważną rolę w realizacji koncepcji uczenia się przez całe życie.
2.5 Działalność wolontariacka w dużej mierze przyczynia się do wzrostu produktu krajowego. Bardzo często wkład ten pomija się w krajowych statystykach, ponieważ nie zawsze opiera się on na wymianie dóbr posiadających wartość finansową i nie ma jednolitej metodyki pomiaru jego ekonomicznego znaczenia. Przeprowadzone pomiary wskazują jednak, że gospodarcze znaczenie działalności wolontariackiej oraz jej wkład w gospodarkę są znaczne(5). Na przykład w Wielkiej Brytanii gospodarcze znaczenie działalności wolontariackiej ocenia się na 7,9 % PKB, a uczestniczy w niej 38 % społeczeństwa. W Irlandii i Niemczech ponad 33 %, w Polsce 18 % obywateli jest zaangażowanych w taką czy inną formę działalności wolontariackiej.
2.6 Ponadto transnarodowa działalność wolontariacka na szczeblu europejskim i międzynarodowym może znacznie zwiększyć solidarność i wzajemne porozumienie wśród narodów i krzewić dialog międzykulturowy. W tym kontekście EKES z zadowoleniem przyjmuje zamiar Komisji, by rozbudować Wolontariat Europejski oraz zwiększyć jego rozpoznawalność i skuteczność.
2.7 Podstawowym motorem działalności wolontariackiej jest solidarność i poczucie odpowiedzialności, a także przemożna potrzeba bycia pożytecznym. Stwarza ona więzi międzyludzkie, przyczynia się do spójności społecznej oraz służy poprawie jakości życia i postępowi społecznemu w Europie. Z tego powodu działalność wolontariacka reprezentuje zapisane w art. 2 TWE i w art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej wartości integracji europejskiej. Działalność wolontariacka stanowi ponadto ważną formę wyrazu demokracji uczestniczącej, która w europejskim traktacie konstytucyjnym została określona jako element demokratycznego życia UE. Działalność wolontariacka oraz sami wolontariusze służą dobru publicznemu. Działalność wolontariacka powinna we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej cieszyć się uznaniem odpowiednim do jej roli.
2.8 EKES zajmował się już zagadnieniem działalności wolontariackiej, gdy w 2002 r. przyjął sprawozdanie informacyjne - Praca w hospicjach jako przykład działalności wolontariackiej w Europie (sprawozdawca: hr. Soscha ZU EULENBURG). Poza tym temat działalność wolontariacka przewijała się w innych pracach EKES-u, jednak dotychczas nie opracowano opinii poświęconej specjalnie temu zagadnieniu(6).
2.9 Także w UE rola działalności wolontariackiej w zakresie społecznym, kulturalnym i ekologicznym jest coraz bardziej uznawana, a organizacje wolontariuszy mają większy udział w politycznych i innych procesach decyzyjnych, w dziedzinach takich jak kształcenie przez całe życie, zdrowie i ochrona konsumenta, rozwój, handel itd. EKES z zadowoleniem przyjmuje te inicjatywy, jest jednak zdania, że dotychczasowe postępy są zdecydowanie niewystarczające.
2.10 EKES jest zadowolony, że działalność wolontariacka młodzieży została uznana za priorytet w ramach procesu politycznego rozpoczętego przez Komisję w roku 2001 oraz w ramach otwartej metody koordynacji. Zachęca on Komisję, by na bazie osiągniętego już postępu rozwijała działalność wolontariacką stosując całościowe podejście do aspektów poziomych.
2.11 Pierwszego kroku na arenie międzynarodowej dokonano w 2001 r., gdy ONZ ogłosiła Międzynarodowy Rok Wolontariatu. Wydarzenie to skupiło uwagę opinii publicznej na działalności wolontariackiej, na nowo zachęciło do społecznego zaangażowania i pokazało, jak politycznymi działaniami można docenić, rozwijać i wspierać działalność wolontariacką. Z inicjatywy ONZ co roku w dniu 5 grudnia obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Wolontariusza. Byłoby dobrze, gdyby UE także skierowała uwagę swoich obywateli na to istotne wydarzenie.
2.12 Reasumując, Komitet jest jednak zdania, że zarówno Komisja Europejska, jak i rządy narodowe zaniedbały zagadnienie działalności wolontariackiej. Dlatego przyjmuje z zadowoleniem wniosek Margot Wallström o opracowanie stosownej opinii.
3. Koncepcja działalności wolontariackiej i jej cechy
3.1 W praktyce oraz w badaniach naukowych spotykamy się z różnymi określeniami działalności wolontariackiej. Trudno też ująć wszystkie aspekty tej działalności w jednej definicji. Wspólne dla różnych definicji funkcjonujących w krajach Unii Europejskiej są następujące trzy niezbędne kryteria:
- Do działalności wolontariackiej przystępuje się z własnej woli i inicjatywy, w żadnym razie nie może ona mieć charakteru obowiązkowego. Warunkuje to poczucie odpowiedzialności wolontariuszy za swoją pracę i utożsamianie się z nią.
- Działalność wolontariacka prowadzona jest nieodpłatnie, nie zaspokaja ona potrzeb finansowych, lecz poniesione przez wolontariuszy wydatki mogą być zwracane.
- Celem działalności wolontariackiej jest angażowanie się na rzecz innych ludzi spoza własnej rodziny lub na rzecz innych grup społecznych, aby w ten sposób stać się przydatnym dla społeczeństwa (przy czym ważną korzyścią płynącą z działalności wolontariackiej jest bez wątpienia możliwość kształtowania własnej osobowości).
Kwestią sporną jest, czy taką definicją objęte są tylko regularne czynności, czy należy do tego także pomoc sąsiedzka lub rozwijające się w ostatnich latach banki czasu, czy liczyć się powinna tylko działalność wolontariacka w formie sformalizowanej i ustrukturyzowanej. Powyżej wyliczone trzy warunki podstawowe są jednak niezbędne do tego, by daną działalność uznać za formę działalności wolontariackiej, niezależnie od tego, czy jest to działalność wolontariacka na rzecz lokalnej społeczności, czy zorganizowany wolontariat. Ogólnie można powiedzieć, że różne postacie działalności wolontariackiej najlepiej uwzględni obszerna definicja.
3.2 Celem działalności wolontariackiej nie jest zastępowanie pracy odpłatnej; wręcz jest niezmiernie istotne, by zastępowanie pracy odpłatnej działalnością wolontariacką nie było możliwe. Szczególna wartość działalności wolontariackiej polega na jej wkładzie w formowanie wspólnoty. Nie jest ona także zwykłą usługą socjalną; jej zadaniem nie jest przejmowanie podstawowych zadań państwa. Specyficzna wartość dodana działalności wolontariackiej wiąże się z:
- tworzeniem więzi społecznych,
- każdy z podejmujących działalność wolontariuszy rozwija poczucie przynależności do społeczeństwa, odnajduje płaszczyznę identyfikacji; udział obywateli w aktywnym formowaniu wspólnoty.
3.3 Działalność wolontariacka występuje w wielu rozmaitych formach, co sprawia, że zakwalifikowanie jej do konkretnej kategorii jest niezwykle trudne. W działalność tę angażują się najrozmaitsze grupy społeczne, w różnym stopniu w poszczególnych państwach członkowskich - udział wolontariuszy w danych dziedzinach oraz ich cechy (wiek, pochodzenie, wykształcenie itp.) różnią się znacznie w zależności od kraju.
3.4 Poza działalnością sformalizowaną (w ramach konkretnej organizacji), istnieje także zaangażowanie nieformalne oraz ukryte (To ostatnie często charakteryzuje działalność wolontariacką świadczoną przez imigrantów).
3.4.1 Do rozmaitych form działalności wolontariackiej należą między innymi:
- udział w życiu wspólnoty i zaangażowanie obywatelskie;
- zaangażowanie w sprawy publiczne, organizacja kampanii informacyjnych, aktywna pomoc prawna i ochrona konsumentów;
- dobroczynność, pomoc osobom w najbliższym otoczeniu, zwłaszcza osobom starszym i niepełnosprawnym, ewentualnie także pomoc mieszkańcom krajów rozwijających się;
- bezpośrednie występowanie na rzecz dobra ogólnego, zwłaszcza w sytuacjach szczególnych, np. w czasie katastrof naturalnych itp.;
- pomoc wzajemna i grupy samopomocy;
- zaangażowanie w stowarzyszenia o charakterze religijnym;
- obywatele, którzy piastują uznane społecznie stanowiska, którzy angażują się w życie polityczne i naukowe oraz przewodniczą lub aktywnie wspierają działalność małych stowarzyszeń czy związków sportowych.
3.4.2 Ponadto działalność wolontariacką można podzielić według różnych dziedzin, jak np. sport, kultura, sprawy społeczne, zdrowie, edukacja, młodzież, ochrona środowiska, ochrona przed katastrofami, polityka, ochrona konsumentów, współpraca rozwojowa itd.
3.5 Wolontariat jest szczególnym rodzajem działalności wolontariackiej: jest z góry ograniczony czasowo i odbywa się go na zasadzie wyłączności, czyli - w odróżnieniu od większości przypadków działalności wolontariackiej - nie jest on uzupełnieniem innego rodzaju działalności (jak nauka czy praca). W przeciwieństwie do działalności wolontariackiej wykonywanej zawsze w czasie wolnym, w przypadku wolontariatu zwykle istnieje uzgodniony zestaw zasad i kompetencji, często w formie porozumienia między partnerami uczestniczącymi w danym przedsięwzięciu. Rozróżnia się rozmaite formy działań wolontariackich w zależności od następujących czynników:
Działalność wolontariacka oznacza wszelkiego rodzaju dobrowolne zaangażowanie. Działalność taka charakteryzuje się następującymi cechami: jest ona dostępna dla wszystkich, nieodpłatna, podejmowana z własnej, nieprzymuszonej woli oraz ma wartość edukacyjną (nauka nieformalna) i społeczną.
Wolontariat jest częścią działalności wolontariackiej i charakteryzuje się następującymi dodatkowymi cechami: jest ograniczona czasowo, ma jasne cele, treść, zadania, strukturę i ramy, odpowiednie wsparcie, a także podlega ochronie prawnej i socjalnej.
Służba obywatelska jest służbą ochotniczą zarządzaną przez państwo lub w imieniu państwa, np. w dziedzinie społecznej lub ochronie ludności.
Służba zastępcza jest to służba w zastępstwie obowiązkowej służby wojskowej w niektórych krajach, nie ma ona jednak dobrowolnego charakteru(7).
3.6 Wolontariat i działalność społeczna zasadniczo różnią się tym, że wolontariusz - zgodnie z definicjami ONZ i MOP - pracujący dla organizacji non-profit otrzymuje zapłatę, choć często na poziomie niższym niż rynkowy, a osoba działająca społecznie nie otrzymuje zapłaty, choć może uzyskać zwrot kosztów wynikłych z wykonywania tej pracy. Aby ułatwić sytuację osobom zainteresowanym, wyjaśniając prawny status tych rodzajów działalności, trzeba uwzględnić owe kwestie oraz zagadnienie stażystów, którzy w ramach swoich studiów obowiązkowo odbywają praktyki na rzecz organizacji pozarządowej.
Praca wolontariacka w rozumieniu zdefiniowanym przez Międzynarodową Organizację Pracy oraz agencje ONZ-u to praca wykonywana w organizacjach niekomercyjnych, tj. stowarzyszeniach wolontariatu lub organizacjach pozarządowych o charakterze humanitarnym lub niekomercyjnym, przez pracowników zwanych wolontariuszami, którzy zwykle otrzymują wynagrodzenie w formie pensji. Są to pracownicy otrzymujący stałą pensję, a dobrowolny charakter pracy wyraża się w fakcie, że ich uposażenie kształtuje się często poniżej stawki rynkowej; właśnie to określa i stanowi jej element oraz charakter dobrowolny. Na przykład logistyk w organizacji humanitarnej niosącej pomoc w nagłych przypadkach, lub prawnik w stowarzyszeniu działającym na rzecz obrony praw uchodźców są pracownikami otrzymującymi stałą pensję, niemniej ich wynagrodzenie różni się, tzn. jest niższe niż uposażenie, którego mogliby oczekiwać na rynku przedsiębiorstw (transportowych lub kancelarii konsultantów prawnych).
Przykład Wolontariatu Europejskiego (EVS), który przywoływano kilka razy i na którego zwracano uwagę, zaznaczając, że warto go rozwijać i wzmacniać, w rzeczywistości umożliwia oddanie do dyspozycji stowarzyszeń lub organizacji pozarządowych ludzi młodych w zamian za wynagrodzenie i pokrycie kosztów (zakwaterowania, wyżywienia), obejmujące również świadczenie jak w przypadku stażów. Jest to sposób, dzięki któremu młodzież w ramach studiów wyższych (np. wymagany staż za granicą w wypadku prawie wszystkich studiów dotyczących problematyki międzynarodowej lub europejskiej) mogą pracować w takich stowarzyszeniach i organizacjach pozarządowych.
Udział młodych w projektach w zakresie akcji humanitarnych i usług użyteczności publicznej w zamian za stałe świadczenie jest wzbogacające dla obu stron. O ile dobrze uzasadnione jest doprecyzowanie statusu prawnego przyznawanemu świadczeniu, nie można w żaden sposób łączyć działalności wolontariackiej z wolontariatem.
3.7 Niniejsza opinia nie dotyczy odpłatnej pracy wolontariackiej w rozumieniu MOP-u oraz ONZ-u, jak np. działalność Lekarzy bez granic.
3.8 W ostatnich latach - głównie w związku z pojawieniem się nowych wartości lub trendów w społeczeństwie - nastąpiło dalsze zróżnicowanie działalności wolontariackiej pod względem formy i motywacji. Zainteresowanie i zapotrzebowanie na działalność wolontariacką wzrasta, ale w ślad za tym nie podąża rozwój bazy materialnej, zwiększenie budżetu i infrastruktury, w tyle pozostaje także poziom społecznego uznania.
3.8.1 Korzyści, jakie wolontariusz wynosi ze swej działalności polegają na rozsądnym spędzaniu wolnego czasu, rozwijaniu kompetencji społecznych, nawiązywaniu kontaktów, a także na zdobywaniu i przekazywaniu doświadczeń. W coraz większym stopniu motywacją do bycia wolontariuszem jest na przykład chęć zdobycia wiedzy lub lepsze poznanie siebie i własnych możliwości, także po to, by sprostać wymaganiom społeczeństwa opartego na wiedzy. Do pełnienia wolontariatu za granicą skłania też chęć odbycia edukacji międzykulturowej i nauczenia się obcego języka. Przyczynia się to - zwłaszcza w kontekście zjednoczenia Europy - do lepszego zrozumienia międzykulturowego. W tym kontekście działalność różnych europejskich organizacji wolontariackich może służyć za przykład. Także transgraniczne przedsięwzięcia wolontariackie, jak np. giełdy wolontariuszy w euroregionach, mogą mieć duże znaczenie dla kształtowania obywatelstwa europejskiego.
3.8.2 Organizacje społeczeństwa obywatelskiego oraz centra wolontariackie łatwiej znajdą wolontariuszy, jeśli wezmą pod uwagę nowy kształt naszego społeczeństwa: zmiany w kulturze młodzieżowej, rozpowszechnienie internetu i możliwości dla działalności wolontariackiej w sieci, a także i to, że do młodzieży można dotrzeć inaczej niż dotychczas, np. poprzez SMS, i zaoferować jej na początek krótkoterminową pracę w charakterze wolontariusza. Trzeba też uwzględnić nowe sposoby spędzania wolnego czasu przez zainteresowanych obywateli oraz ile tego czasu mają do dyspozycji, należy też poważnie potraktować cel dotarcia do nowych grup docelowych, takich jak np. imigranci, długotrwale bezrobotni, czy coraz liczniejsi emeryci, którzy chcą się zaangażować.
3.9 Reasumując, można stwierdzić, że działalność wolontariacka jest zjawiskiem horyzontalnym, które przenika wiele różnych dziedzin życia społecznego i dotyczy istotnej części społeczeństwa. Jednakże należy wspomnieć, iż osoby ze środowisk defaworyzowanych bądź ofiary marginalizacji społecznej w mniejszym stopniu angażują się w tę działalność.
4. Ogólna społeczno-gospodarcza rola działalności wolontariackiej w społeczeństwie europejskim
4.1 W międzynarodowej literaturze fachowej rola działalności wolontariackiej rozpatrywana jest zasadniczo na podstawie jej funkcji społecznej lub gospodarczej. Jak już wspomniano, jej szczególna wartość polega na wkładzie w aktywne obywatelstwo. Jej efekty często niełatwo zmierzyć - zaangażowanie społeczne, poczucie przynależności, identyfikacja ze społeczeństwem, solidarność, poczucie odpowiedzialności za społeczeństwo i wspieranie spójności społecznej to wartości, które trudno bezpośrednio wycenić.
4.2 Odpowiednim sposobem podejścia do tej kwestii, opisywanym w pracach naukowych dotyczących społeczeństwa obywatelskiego (np. Putnam, 2000)(8), jest tzw. kapitał społeczny, do którego w znacznym stopniu przyczynia się działalność wolontariacka. Sieci społeczne, kontakty, wartości i postawy obywateli oraz wzajemne zaufanie mają istotne znaczenie dla społecznego (i gospodarczego) rozwoju regionów. Jeżeli na określonym obszarze istnieją liczne organizacje społeczeństwa obywatelskiego lub duża liczba wolontariuszy, wówczas inne wskaźniki ekonomiczne lub społeczne również ogólnie prezentują się lepiej. Działalność wolontariacka znacznie podwyższa kapitał społeczny danego społeczeństwa, ponieważ tworzy sieci i więzi społeczne.
4.3 Do stosowanych zazwyczaj ilościowych wskaźników rozwoju danego kraju (istotnych wskaźników ekonomicznych takich jak wzrost gospodarczy i równowaga finansowa) należy zatem dodać nowe i alternatywne wskaźniki, które mierzą kapitał społeczny i spójność społeczną oraz wykazują wkład działalności wolontariackiej. Należy także oszacować wartość gospodarczą tejże działalności, zgodnie z wnioskiem Organizacji Narodów Zjednoczonych, zamieszczonym w podręczniku poświęconym organizacjom niedochodowym w systemie statystyk krajowych.
4.4 W ten sposób uwzględnia się także cel zrównoważonego rozwoju zmierzającego do stworzenia globalnego systemu, w którym poza sukcesem gospodarczym wspiera się równowagę ekologiczną, solidarność i demokrację. Jest to ponadto zgodne z celami strategii lizbońskiej, która w kontekście zrównoważonego rozwoju łącznie traktuje gospodarkę, sprawy społeczne i środowisko naturalne oraz dąży do lepszego wykorzystania ich synergii. Wolontariusze we wszystkich tych trzech dziedzinach odgrywają istotną rolę. Dla przykładu można tu wymienić zwiększanie spójności społecznej, działalność na rzecz środowiska i reintegrację osób (długotrwale) bezrobotnych na rynku pracy. Wkład ten powinien być zmierzony.
4.5 Europejski Pakt na rzecz Młodzieży, przyjęty przez Radę Europejską wiosną 2005 roku i stanowiący część zmodyfikowanej strategii lizbońskiej, zachęca młodzież do wykonywania działalności wolontariackiej(9).
4.6 Dzięki międzynarodowym badaniom naukowym i doświadczeniom można lepiej i skuteczniej wspierać działalność wolontariacką w różnych dziedzinach.
4.6.1 Już podczas socjalizacji, kształcenia i wychowania dzieci można na przykład pracować nad uczynieniem ich w przyszłości aktywnymi członkami społeczeństwa. W procesie tym specyficzną i inspirującą rolę odgrywają organizacje realizujące programy socjalne, w których dominującą grupą są dzieci i młodzież.
4.6.2 Działalność wolontariacka może odgrywać szczególną rolę przy zwalczaniu długotrwałego bezrobocia i bezrobocia młodzieży, a także, ogólnie rzecz ujmując, przy rozpoczynaniu życia zawodowego.
Wolontariusze mogą świadomie gromadzić doświadczenia i umiejętności poszukiwane na rynku pracy, a także tworzyć sieć kontaktów. Poza działalnością w zakresie opieki społecznej i zdrowotnej, które uznaje się za tradycyjne dziedziny wolontariatu, mogą oni w ramach swej pracy społecznej pozyskiwać wiedzę i kluczowe umiejętności związane ze świadczeniem usług publicznych, komunikacją, umiejętnościami wyrażania się, kompetencjami społecznymi, zarządzaniem organizacyjnym, kształceniem zawodowym itd.
Wolontariusze mogą sprawdzić się w rozmaitych rolach społecznych, nauczyć się podejmowania właściwych decyzji i rozwiązywania problemów, mogą przyswoić sobie kulturę pracy oraz dowieść swojego poczucia sprawiedliwości i zdolności przywódczych. Działalność wolontariacka może być istotnym elementem życiorysu i kariery zawodowej. Stanowi ona zatem ważne narzędzie kształcenia nieformalnego i incydentalnego, uzupełniając tym samym nauczanie formalne oraz kształcenie ogólne i zawodowe. Może ona również pozwolić na zwiększenie szans na rynku pracy, zwłaszcza w przypadku osób młodych.
4.6.3 W odniesieniu do dziedziny wspierania aktywności w podeszłym wieku działalność wolontariacka ma dwojakie znaczenie: po pierwsze, umożliwia ona osobom starszym dalszy udział w życiu społecznym, pozwala im dzielić się doświadczeniem życiowym i daje poczucie przydatności. Przekłada się to na lepszy stan zdrowia i jakość życia. Po drugie, gdy młodzi i starsi działają wspólnie, wymieniają się doświadczeniami i wzajemnie się wspierają, działalność wolontariacka może zwiększyć porozumienie pomiędzy pokoleniami.
4.6.4 Dla osób dotkniętych wykluczeniem społecznym działalność wolontariacka może stanowić szansę na ponowne uczestnictwo w życiu społeczeństwa. Reintegracja ta jest możliwa zarówno poprzez pracę wolontariuszy na ich rzecz, jak i poprzez ich własne społeczne zaangażowanie. Uświadomienie sobie własnych możliwości (ang. empowerment) ma dzięki działalności wolontariackiej znaczenie zwłaszcza dla grup izolowanych społecznie i dla imigrantów. Niestety przepisy prawa niektórych krajów hamują ten proces. Na przykład w niektórych państwach członkowskich imigranci nie mogą podejmować działalności wolontariusza.
4.6.5 Należy również podkreślić rolę rozmaitych grup samopomocy. Ich istotną cechą jest fakt, że spotykają się w nich ludzie z podobnymi problemami - najróżniejszego rodzaju, którzy wzajemnie sobie pomagają, wymieniając osobiste doświadczenia.
4.6.6 Także pracodawcy i przedsiębiorstwa odgrywają rolę we wspieraniu działalności wolontariackiej. Z jednej strony ich pracownicy i specjaliści dzięki działalności wolontariackiej poza przedsiębiorstwem zdobywają kompetencje społeczne, rozwijając swą kreatywność i motywację do pracy, coraz silniej są też związani z firmą. Z drugiej strony przedsiębiorstwa także coraz lepiej zdają sobie sprawę ze spoczywającej na nich odpowiedzialności społecznej: zapewniające korzyści obu stronom partnerstwa stowarzyszeń wolontariackich, władz lokalnych i krajowych oraz przedsiębiorstw pomagają budować wspólny potencjał i razem kształtować wspólnotę. Dialog prowadzony pomiędzy partnerami społecznymi, wzajemne uczenie się od siebie, zawierane umowy pomagają w szerszym uznaniu i wsparciu dla wpływającego na klimat społecznej odpowiedzialności działalności wolontariackiej.
4.6.7 EKES z niepokojem stwierdza, że z powodu brakującej w państwach członkowskich definicji czy podstawy prawnej "działalności wolontariackiej", instytucje i działania wolontariuszy często nie są należycie doceniane przez opinię publiczną. Czasem dochodzi nawet do tego - na przykład wtedy, gdy polega ona na pracy na rzecz socjalizacji młodzieży i bezrobotnych lub na integracji imigrantów - że praca ta może zostać zupełnie niezauważona. Ponadto sytuacja wolontariuszy jest często niepewna, zwłaszcza ze względu na podatki, bezpieczeństwo socjalne i ubezpieczenia. Należy zdecydowanie domagać się przepisów precyzujących pozycję prawną wolontariuszy i dających każdemu obywatelowi danego kraju prawo do działalności wolontariackiej. Ponadto Komitet wzywa państwa członkowskie do eliminowania braków w prawie pracy, które stoją na przeszkodzie wykorzystaniu ochotniczych służb pomocniczych pełniących istotną pracę dla dobra publicznego, szczególnie przy katastrofach. Wciąż zbyt często pracownicy są uzależnieni od dobrej woli pracodawcy przy uzyskiwaniu urlopów specjalnych.
4.6.8 EKES zaleca, aby dokładnie określono relacje i zadania każdej ze stron - państwa, sektora rynkowego i organizacji wolontariuszy. Działalność wolontariacka odgrywa wprawdzie ważną rolę w naszych społeczeństwach, nie powinien jednak być gwarantem podstawowych usług socjalnych ani zastępować działań państwa. Celem działań politycznych powinno być wspieranie działalności wolontariackiej jako takiej. Nie wolno jej instytucjonalizować, ponieważ straci ona wtedy rację bytu i swoją szczególną wartość, która polega na dobrowolnym wyborze jednostki.
4.6.9 EKES jest zdania, że z jednej strony zadaniem państwa jest zapewnienie infrastruktury niezbędnej dla funkcjonowania działalności wolontariackiej. Działalność ta jest wprawdzie bezpłatna, lecz nie może ona funkcjonować bez nakładu środków. Poza tym doświadczenia w niektórych państwach członkowskich pokazują, że konkretna infrastruktura służąca działalności wolontariackiej znacznie zwiększa jej zasięg i jakość. Pomoc i doradztwo organizacji wolontariuszy, a także motywowanie, kształcenie, wspieranie i opieka nad wolontariuszami oraz ewentualny zwrot kosztów wiążą się z wydatkami, które jednak zwracają się z nawiązką. Państwo może przyjąć postawę aktywną, zajmując się strategicznym planowaniem, budzeniem publicznego zainteresowania działalnością wolontariacką, wspomaganiem i koordynowaniem współpracy pomiędzy sektorem rynkowym a organizacjami społeczeństwa obywatelskiego. Zdobycie odpowiedniej wiedzy na temat działalności wolontariackiej wymaga finansowania badań, a szczególny nacisk należy położyć na potrzebę włączenia koncepcji działalności wolontariackiej do programu kształcenia.
4.6.10 Z drugiej strony wszystkie zainteresowane podmioty (państwo, przedsiębiorstwa, związki zawodowe i organizacje wolontariuszy) muszą działać ręka w rękę, jeżeli działalność wolontariacka ma być wspierana i rozwijana oraz jeżeli ma się cieszyć rosnącym uznaniem społecznym. W tym przypadku dla wymiany najlepszych praktyk i połączenia sił równie niezbędna jest skutecznie działająca sieć organizacji wolontariuszy, co współpraca i dialog pomiędzy różnymi sektorami.
Bruksela, 13 grudnia 2006 r.
|
Przewodniczący |
|
Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego |
|
Dimitrios DIMITRIADIS |
______
(1) Sfinansowana przez Komisję Europejską analiza EUYOUPART 2003- 2005 dotycząca społecznego udziału młodzieży pokazuje na przykład, że we wszystkich 8 państwach objętych analizą młodzież ufa bardziej organizacjom społeczeństwa obywatelskiego niż instytucjom państwowym. http://www.sora.at/images/doku/euyoupart_finalcomparativereport.pdf
(2)Kształcenie incydentalne (informal learning): Kształcenie związane z codzienną aktywnością w pracy, w rodzinie lub w czasie wolnym. Nie ma charakteru ustrukturyzowanego (wg celów, czasu nauczania lub rodzajów wsparcia) i raczej nie prowadzi do zdobycia kompetencji. Kształcenie incydentalne może być wyborem świadomym, ale najczęściej nie jest (ma charakter przypadkowy).
(3)Kształcenie nieformalne (non-formal learning): Nauka, która nie jest związana z żadną instytucją edukacyjną i która raczej nie prowadzi do zdobycia kompetencji; jednocześnie ma charakter ustrukturyzowany (wg celów, czasu nauczania lub rodzajów wsparcia). Kształcenie nieformalne jest świadomym wyborem uczącego się.
(4)Kształcenie formalne (formal learning): To kształcenie, które odbywa się w ramach stworzonych przez placówkę edukacyjną lub szkoleniową; ma charakter ustrukturyzowany (wg. celów, czasu nauczania lub rodzajów wsparcia) i prowadzi do zdobycia kompetencji. Kształcenie formalne jest świadomym wyborem uczącego się. Źródło: COM (2001) 678.
(5) Na podstawie analizy opublikowanej przez Europejskie Centrum Wolontariatu (CEV) "Facts & Figures Research Project" (2004-2006): http://www.cev.be/facts&figures.htm
(6) Następujące prace EKES-u wiążą się z tematem wolontariatu: Opinia EKES-u w sprawie polityki młodzieżowej, sprawozdawca: Jillian VAN TURNHOUT (DzU C 28 z 3.2.2006, ss. 35-41);
Opinia EKES-u w sprawie programu 2007-2013 "Młodzież w działaniu", sprawozdawca: José Isaías RODRÍGUEZ GARCÍA-CARO (DzU C 234 z 22.9.2005, ss. 46-51);
Opinia EKES-u w sprawie: "Obywatelstwo europejskie i sposoby jego uwidaczniania i urzeczywistniania", sprawozdawca: Bruno VEVER (jeszcze nieopublikowana w Dzienniku Urzędowym);
Opinia EKES-u w sprawie: "Program działań na rzecz wspierania aktywnego obywatelstwa", sprawozdawca: Daniel LE SCORNET (DzU C 28 z 3.2.2006, ss. 29-34).
(7) Strona 5 w COM(2004) 337 wersja ostateczna - Kontynuacja białej księgi "Nowe impulsy dla młodzieży europejskiej". Propozycja wspólnych celów w zakresie ochotniczej działalności młodzieży w odpowiedzi na uchwałę Rady z dnia 27 czerwca 2002 r. dotyczącą ram współpracy europejskiej w dziedziniemłodzieży.
(8) Robert D. Putnam, Bowling Alone - The Collapse and Revival of American Community; New York, Simon and Schuster, 2000
(9) Europejski Pakt na rzecz Młodzieży został przyjęty przez Radę Europejską na szczycie wiosną 2005 roku jako część zmodyfikowanej strategii lizbońskiej i ma on na celu poprawę oświaty, kształcenia, szkolenia zawodowego oraz integracji społecznej młodych ludzi, ułatwiając przy tym godzenie życia zawodowego i prywatnego. W tym kontekście Rada Europejska wezwała UE oraz państwa członkowskie do krzewienia mobilności młodzieży poprzez usunięcie przeszkód dla stażystów, wolontariuszy oraz pracowników i ich rodzin. Załącznik 1 do konkluzji prezydencji Rady Europejskiej, Bruksela, 22-23 marca 2005 (7619/05).
