1. Zakres podmiotowy

Nowa u.p.s. podobnie jak poprzednia, nie zawiera wprost definicji pracownika samorządowego. Zgodnie z zapisem art. 2 przepisy ustawy stosuje się do pracowników zatrudnionych w:

  1. urzędach marszałkowskich oraz wojewódzkich samorządowych jednostkach organizacyjnych;
  2. starostwach powiatowych oraz powiatowych jednostkach organizacyjnych;
  3. urzędach gmin, jednostkach pomocniczych gmin oraz gminnych jednostkach i zakładach budżetowych;
  4. biurach (ich odpowiednikach) związków jednostek samorządu terytorialnego oraz zakładów budżetowych utworzonych przez te związki;
  5. biurach (ich odpowiednikach) jednostek administracyjnych jednostek samorządu terytorialnego.


Wg stanowiska doktryny pracownikiem samorządowym zostaje się poprzez fakt zatrudnienia w jednostkach określonych w art. 2, a nie ze względu na zajmowane stanowisko, pełnienie określonej funkcji, rodzaj wykonywanych czynności pracowniczych czy też sposób nawiązania stosunku pracy.1
Rozważając kwestie podlegania przepisom ustawy nie można zapomnieć o treści art. 3 u.p.s., który stanowi, iż wobec tych grup pracowników, których status prawny określają odrębne przepisy ustawa nie ma zastosowania. Jedną z grup, która podlega wyłączeniu – najistotniejszą z punktu widzenia prawa oświatowego – jest grupa nauczycieli, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych, o których mowa w art. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (tekst jedn. Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 z późn. zm.). Pracownicy ci, są wprawdzie zatrudnieni w jednostkach organizacyjnych j.s.t. – za takie bowiem uważa się szkoły i placówki oświatowe prowadzone przez samorządy, lecz ich status prawny określony został w sposób wyczerpujący w przepisach KN – w tym przypadku jest to lex specialis w stosunku do u.p.s. Potwierdzeniem tego faktu jest wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Bydgoszczy z dnia 28 listopada 2007 r., II SA/Bd 643/07, który w tezie 1 stanowi, iż dyrektor szkoły nie jest gminnym pracownikiem samorządowym. W uzasadnieniu do wyroku czytamy, że zgodnie z u.p.s. nauczyciele nie podlegają zapisom ustawy. Wyrok WSA w Bydgoszczy, spotkał się wprawdzie z glosą krytyczną, ale nie dotyczyła ona kwestii rozstrzygnięcia sprawy, lecz przeprowadzonej analizy prawnej co do statusu prawnego dyrektora szkoły.2

Konkludując, przepisów u.p.s. nie stosuje się do pracowników, których prawa i obowiązki zostały uregulowane w odrębnych przepisach rangi ustawowej.
Kwestia podlegania przepisom ustawy przez pracowników zatrudnionych w szkołach i placówkach (pracowników administracji i obsługi), ze względu na brak jasnej sytuacji prawnej budziła sporo kontrowersji. Przepisy były w tym zakresie niejednoznaczne, a ich interpretacja nastręczała wiele trudności. Dodatkowo dotychczas obowiązująca u.p.s. nie zawierała zapisów w pełni regulujących omawianą materię. W wielu przypadkach zapisy ustawy odwoływały się do stosowania przepisów ustawy z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 z późn. zm.). Sytuacja ta uległa zmianie w dniu 7 sierpnia 2005 r., kiedy to zmianą ustawy z dnia 6 maja 2005 r. o zmianie ustawy o pracownikach samorządowych, ustawy o samorządowych kolegiach odwoławczych i ustawy o systemie oświaty (Dz. U. Nr 122, poz. 1020) w u.s.o. dodano art. 5d, który stanowi wprost, że status prawny pracowników niebędących nauczycielami zatrudnionych w szkołach i placówkach prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego określają przepisy o pracownikach samorządowych. Jak wynika z brzmienia tego przepisu warunkiem sine qua non jest fakt prowadzenia szkoły przez jednostkę samorządu terytorialnego tj: gminę, powiat, województwo.

Pracownikiem samorządowym może być osoba, która spełnia następujące warunki:

  1. jest obywatelem polskim, Znaczenie obywatelstwa polskiego nabrało charakteru bardzo doniosłego. Zatrudnienie obywateli innych państw jest dopuszczalne, jeżeli na podstawie umów międzynarodowych lub przepisów prawa wspólnotowego mają prawo do zatrudniania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Prawo zatrudniania pracowników niebędących obywatelami polskimi pozostawiono uznaniu kierownika jednostki.
  2. ma pełną zdolność do czynności prawnych oraz korzysta z pełni praw publicznych,
  3. posiada kwalifikacje zawodowe wymagane do wykonywania pracy na określonym stanowisku.

Minimalne wymagania kwalifikacyjne do wykonywania pracy na poszczególnych stanowiskach określają przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 18 marca 2009 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych (Dz. U. Nr 50, poz. 398), zwane dalej „rozporządzeniem”. Pracodawca w regulaminie wynagradzania (o czym mowa poniżej) określa wymagania kwalifikacyjne pracowników samorządowych – przy czym mogą być one tylko wyższe w stosunku do tych, które zostały określone w rozporządzeniu.
Komentowany przepis w dalszej części zawiera dodatkowe wymagania jakimi obwarowane jest zatrudnienie pracownika samorządowego na stanowisku urzędniczym i kierowniczym stanowisku urzędniczym – wprowadzając m.in. obowiązek posiadania odpowiedniego wykształcenia (odpowiednio średniego bądź wyższego), brak skazania prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe, nieposzlakowana opinia, staż pracy (w przypadku kierowniczego stanowiska urzędniczego).


2. Nabór na stanowiska urzędnicze

W myśl art. 11 u.p.s. nabór kandydatów na wolne stanowiska urzędnicze, w tym na kierownicze stanowiska urzędnicze jest otwarty i konkurencyjny. Z brzmienia przepisu wynika, że procedura konkursowa nie dotyczy pracowników pomocniczych i obsługi, gdyż przepis wyraźnie odwołuje się do stanowisk urzędniczych oraz kierowniczych stanowisk urzędniczych. W zasadzie w szkołach i placówkach oświatowych procedura ta będzie dotyczyć tylko tzw. „administracji” – a więc np.: głównego księgowego, dyrektora zespołu obsługi placówek oświatowych.
Nabór pracowników następuje na wolne stanowisko urzędnicze, tzn. takie na które nie został przeniesiony pracownik samorządowy danej jednostki lub na które nie został przeniesiony inny pracownik samorządowy zatrudniony na stanowisku urzędniczym, w tym kierowniczym, posiadający kwalifikacje wymagane na danym stanowisku lub nie został przeprowadzony na to stanowisko nabór albo na którym mimo przeprowadzonego naboru nie został zatrudniony pracownik. Podczas prac nad projektem u.p.s. podkreślano, że zamysłem projektodawców było uelastycznienie zasady naboru w sposób umożliwiający w pierwszej kolejności zagospodarowanie własnych kadr jednostki.

Nie wymaga natomiast przeprowadzenia naboru zatrudnienie osoby na zastępstwo w związku z usprawiedliwioną nieobecnością pracownika samorządowego. Osoba ta musi jednak posiadać wymagane kwalifikacje do zajmowanego stanowiska. Pracodawca zatrudnia osobę na podstawie umowy o pracę na czas określony, obejmujący czas tej nieobecności.


3. Stosunek pracy z pracownikiem samorządowym

Ustawa wyróżnia 3 sposoby nawiązywania stosunku pracy z pracownikiem samorządowym tj.:

  1. wybór – marszałek, wicemarszałek oraz pozostali członkowie zarządu województwa, starosta, wicestarosta oraz pozostali członkowie zarządu powiatu, wójt/burmistrz/prezydent miasta, przewodniczący zarządu związku j.s.t. i pozostali członkowie zarządu – jeżeli statut związku tak stanowi;
  2. powołanie – zastępca wójta/burmistrza/prezydenta miasta, skarbnik gminy, skarbnik powiatu, skarbnik województwa;
  3. umowa o pracę – pozostali pracownicy samorządowi.

Nowa ustawa zlikwidowała mianowanie jako jedną z form nawiązania stosunku pracy. Z przepisów przejściowych u.p.s. wynika, że stosunek pracy pracowników zatrudnionych w dniu wejścia w życie ustawy na podstawie mianowania przekształci się z dniem 1 stycznia 2012 r. w stosunek pracy na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony.

W szkołach i placówkach oświatowych podstawą nawiązania stosunku pracy jest umowa o pracę. Umowa może być zawierana na czas określony lub nieokreślony. Szczególne wymagania ustawowe są przewidziane w stosunku do tych osób, które podejmują pracę na stanowisku urzędniczym, w tym kierowniczym stanowisku urzędniczym po raz pierwszy. Pod pojęciem osoby podejmującej pracę po raz pierwszy należy rozumieć osoby, które spełniają łącznie następujące przesłanki:

  1. nie były zatrudnione w jednostkach, o których mowa w art. 2 u.p.s. na czas nieokreślony albo na czas określony dłuższy niż 6 miesięcy,
  2. nie odbyły służby przygotowawczej zakończonej zdaniem egzaminu z wynikiem pozytywnym.

Zapis art. 16 ust. 2 u.p.s. stanowi, iż umowę o pracę zawiera się na czas określony, nie dłuższy niż 6 miesięcy z możliwością wcześniejszego rozwiązania stosunku pracy za dwutygodniowym wypowiedzeniem. W tym czasie organizowana jest służba przygotowawcza, która ma na celu teoretyczne i praktyczne przygotowanie pracownika do należytego wykonywania obowiązków służbowych. Służba przygotowawcza stanowi istotne novum w tradycji legislacyjnej pracowników samorządowych. Służba przygotowawcza trwa nie dłużej niż 3 miesiące i kończy się egzaminem. Warunkiem dalszego zatrudnienia pracownika jest pozytywny wynik egzaminu. Decyzję w sprawie skierowania do służby przygotowawczej podejmuje kierownik jednostki. Na umotywowany wniosek osoby kierującej komórką organizacyjną, w której pracownik jest zatrudniony, kierownik jednostki może zwolnić z obowiązku odbywania służby przygotowawczej pracownika, którego wiedza lub umiejętności umożliwiają należyte wykonywanie obowiązków służbowych. Zwolnienie ze służby nie zwalnia jednak z obowiązku pozytywnego zdania egzaminu.

Po pozytywnym zdaniu egzaminu, przed zawarciem nowej umowy o pracę, pracownik składa ślubowanie. Odmowa złożenia ślubowania powoduje wygaśnięcie stosunku pracy.
Szczegółowy sposób przeprowadzenia służby przygotowawczej i organizowania egzaminu określa kierownik jednostki w drodze zarządzenia.
Stosunek pracy może ulec przekształceniu. Jedną z przyczyn powodujących przekształcenie stosunku pracy jest awans. Pracownik samorządowy, który wykazuje inicjatywę w pracy i sumiennie wykonuje swoje obowiązki, może zostać przeniesiony na wyższe stanowisko (awans wewnętrzny).
Przekształcenie stosunku pracy może wynikać również z przyczyn leżących po stronie pracodawcy. Jeżeli bowiem wymagają tego potrzeby jednostki, pracownikowi samorządowemu można powierzyć wykonywanie innej pracy niż określona w umowie o pracę, zgodnej z jego kwalifikacjami. Powierzenie jest obwarowane czasowo na okres do 3 miesięcy w roku kalendarzowym. Nowa u.p.s. zawiera również zapisy mówiące o przeniesieniu pracownika samorządowego do pracy w innej jednostce, o której mowa w art. 2. Przeniesienie odbywa się w drodze porozumienia pracodawców i następuje na wniosek lub za zgodą pracownika. Przeniesienie może nastąpić w każdym czasie, jeżeli nie narusza to ważnego interesu jednostki, która dotychczas zatrudniała pracownika samorządowego oraz przemawiają za tym ważne potrzeby po stronie jednostki przejmującej. Przeniesienie nie oznacza więc rozwiązania stosunku pracy, a dotychczasowy pracodawca nie wydaje pracownikowi świadectwa pracy.

Z przeniesieniem pracownika można spotkać się również w przypadku reorganizacji jednostki pracownika samorządowego zatrudnionego na stanowisku urzędniczym, w tym kierowniczym. Sytuacja taka może mieć miejsce ze względu na likwidację zajmowanego przez pracownika stanowiska. Pracodawca może przenieść pracownika na inne stanowisko odpowiadające jego kwalifikacjom, jeżeli ze względu na likwidację zajmowanego przez niego stanowiska nie jest możliwe dalsze jego zatrudnianie.
Zgodnie z art. 35 u.p.s. stosunek pracy pracownika samorządowego tymczasowo aresztowanego ulega zawieszeniu z mocy prawa.
W okresie zawieszenia pracownik samorządowy otrzymuje wynagrodzenie w wysokości połowy wynagrodzenia przysługującego mu do dnia tymczasowego aresztowania. W przypadku zaś umorzenia postępowania karnego albo wydania wyroku uniewinniającego pracownikowi samorządowemu należy wypłacić pozostałą część wynagrodzenia; nie dotyczy to jednak warunkowego umorzenia postępowania karnego.

Agata Piszko