1. Geneza zmian
U podstaw wprowadzenia zmian w zapisach ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, z późn. zm.) – dalej k.p. – leżał wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 marca 2009 r., K 28/08, OTK-A 2009, nr 3, poz. 28, w którym Trybunał Konstytucyjny uznał zapis art. 103 k.p. za niezgodny z art. 92 ust. 1 ustawy z dnia 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 78, poz. 483, z późn. zm.) – dalej Konstytucja. W kwestionowanym przez TK art. 103 k.p. ustawodawca zawarł delegację ustawową dla Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej do określenia w drodze rozporządzenia zakresu i warunków ułatwienia pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Wypełnieniem delegacji ustawowej było wydanie przez Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej rozporządzenia z dnia 12 października 1993 r. w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych (Dz. U. Nr 103, poz. 472 z późn. zm.) – dalej r.k.z.w.d. Przepisy tego rozporządzenia przewidywały podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracownika w formach szkolnych i pozaszkolnych, na podstawie i bez skierowania pracodawcy, i wiązały z tym faktem określone konsekwencje prawne. Trybunał Konstytucyjny zarzucił w swoim wyroku nieprawidłową konstrukcję delegacji ustawowej zawartej w art. 103 k.p. Uznał, że zawarte upoważnienie jest odesłaniem o charakterze blankietowym, przez co nie może prowadzić do wydania zgodnego z Konstytucją aktu wykonawczego. Przez to w istocie właściwi ministrowie otrzymali samodzielne prawo do uregulowania przedmiotowej materii. Dlatego też wydane rozporządzenie w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych stało się aktem o charakterze samoistnym – niejako niezależnym od ustawy. Brak szczegółowego określenia przedmiotu rozporządzenia w art. 103 k.p., jak również wytycznych dotyczących treści tego aktu spowodował, że regulacja powyższa naruszyła Konstytucję.
Skutkiem powołanego wyroku było uznanie art. 103 k.p. za niezgodny z Konstytucją. W wyniku tego stwierdzenia również rozporządzenie w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych, które zostało wydane na jego podstawie, straciło moc. Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny odroczył termin utraty mocy obowiązującej art. 103 k.p. o 12 miesięcy. Ponieważ datą wydania Dziennika Ustaw zawierającego prezentowany wyrok był dzień 10 kwietnia 2009 r., dlatego też rozporządzenie straciło moc obowiązującą z dniem 10 kwietnia 2010 r.
2. Nowelizacja przepisów
W wyniku zaprezentowanej wyżej sentencji Trybunału Konstytucyjnego ustawodawca dokonał nowelizacji zapisów kodeksu pracy mocą zapisów ustawy z dnia 20 maja 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. Nr 105, poz. 655) – dalej u.z.k.p. W zapisach kodeksu pracy znalazły się nowe regulacje wprowadzone poprzez dodanie art. 1031–1036 k.p., które to zapisy regulują istotne elementy związane z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych przez pracowników. Analiza treści tych zapisów ujawnia brak podziału na szkolne oraz pozaszkolne formy podnoszenia kwalifikacji oraz brak rozróżnienia na podnoszenie kwalifikacji w wyniku skierowania, jak i bez skierowania pracodawcy. Przez podnoszenie kwalifikacji zawodowych rozumie się zdobywanie lub uzupełnianie wiedzy i umiejętności przez pracownika, z inicjatywy pracodawcy albo za jego zgodą. Pracownikowi podnoszącemu kwalifikacje zawodowe przysługują:
1) urlop szkoleniowy,
2) zwolnienie z całości lub części dnia pracy, na czas niezbędny, aby punktualnie przybyć na obowiązkowe zajęcia, oraz na czas ich trwania.
Za czas urlopu szkoleniowego oraz za czas zwolnienia z całości lub części dnia pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia.
Z powołanych zapisów wypływa podstawowy obowiązek pracodawcy, jakim jest udzielenie urlopu szkoleniowego oraz zwolnienie z całości lub części dnia pracy. Pracodawca ma taki obowiązek nawet w przypadku, gdy pracownik samodzielnie – za zgodą pracodawcy – podejmuje decyzję o dalszym podnoszeniu swoich kwalifikacji. Pracodawca jest zwolniony z tego obowiązku, jeśli o fakcie podnoszenia przez pracownika swoich kwalifikacji nie został powiadomiony, jak również, gdy na podnoszenie kwalifikacji przez pracownika nie wyraził zgody. Przepis kodeksu pracy nie określa, w jakiej formie ma być wyrażona zgoda pracodawcy. Wydaje się jednak słuszne, by zgoda ta była wyrażana na piśmie. Niemniej jednak ustna zgoda pracodawcy również wywołuje przewidziane przepisami skutki prawne.
Kluczowe znaczenie w zakresie podnoszenia kwalifikacji przez pracownika posiada umowa zawierana pomiędzy pracodawcą a pracownikiem, określająca wzajemne prawa i obowiązki stron. Umowa powinna być zawarta w formie pisemnej, przy czym przepis ten nie przewiduje sankcji za niedochowanie tej formy, uznać więc należy, że forma ta ma charakter formy ad probationem. Ustawodawca obligując strony do zawarcia umowy, jednocześnie pozostawił im swobodę w określeniu jej treści, zastrzegając jedynie, że jej postanowienia nie mogą być mniej korzystne dla pracownika aniżeli zapisy kodeksu pracy w rozdziale poświęconym kwalifikacjom zawodowym pracowników. Z obowiązku zawarcia umowy strony są zwolnione, jeżeli pracodawca nie zamierza zobowiązać pracownika do pozostawania w zatrudnieniu po ukończeniu podnoszenia kwalifikacji zawodowych. W przypadku gdy strony nie zdecydują się we wskazanej okoliczności na zawarcie umowy, podstawę do udzielania pracownikowi urlopu szkoleniowego oraz zwolnień od pracy na czas obowiązkowych zajęć stanowi zgoda pracodawcy.
Jak już zasygnalizowano powyżej, pracownikowi podnoszącemu kwalifikacje zawodowe przysługuje urlop szkoleniowy. Ustawodawca określa wymiar tego urlopu, stanowiąc, że przysługuje on w wymiarze:
1) 6 dni – dla pracownika przystępującego do egzaminów eksternistycznych,
2) 6 dni – dla pracownika przystępującego do egzaminu maturalnego,
3) 6 dni – dla pracownika przystępującego do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe,
4) 21 dni w ostatnim roku studiów – na przygotowanie pracy dyplomowej oraz przygotowanie się i przystąpienie do egzaminu dyplomowego.
Urlopu szkoleniowego udziela się w te dni, które są dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym pracownika rozkładem czasu pracy.
Sytuacja pracownika, który podjął określoną formę podnoszenia swoich kwalifikacji bez wiedzy lub zgody pracodawcy, jest mniej korzystna. W takim bowiem przypadku pracodawca może (ale nie musi) udzielić pracownikowi urlopu bezpłatnego w wymiarze przez siebie określonym.
Pracodawca może przyznać pracownikowi podnoszącemu kwalifikacje zawodowe dodatkowe świadczenia, w szczególności pokryć opłaty za kształcenie, przejazd, podręczniki i zakwaterowanie. Ewentualne zapisy regulujące tę kwestię należy umieścić w umowie.
Ustawodawca określił również sytuacje, których wystąpienie nakłada na pracownika obowiązek zwrotu pracodawcy kosztów poniesionych na wydatki związane z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych przez pracownika. Pracownik podnoszący kwalifikacje zawodowe:
1) który bez uzasadnionych przyczyn nie podejmie podnoszenia kwalifikacji zawodowych albo przerwie podnoszenie tych kwalifikacji,
2) z którym pracodawca rozwiąże stosunek pracy bez wypowiedzenia z jego winy, w trakcie podnoszenia kwalifikacji zawodowych lub po jego ukończeniu, w terminie określonym w umowie, nie dłuższym jednak niż 3 lata,
3) który w okresie określonym w umowie, nie dłuższym jednak niż 3 lata, rozwiąże stosunek pracy za wypowiedzeniem, z wyjątkiem wypowiedzenia umowy o pracę z powodu mobbingu,
4) który w okresie określonym w umowie, nie dłuższym jednak niż 3 lata, rozwiąże stosunek pracy bez wypowiedzenia z powodu nieprzeniesienia do innej pracy w związku z wydaniem orzeczenia lekarskiego stwierdzającego szkodliwy wpływ wykonywanej pracy na zdrowie pracownika czy innego ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków wobec pracownika albo mobbingu – mimo braku przyczyn określonych w tych przepisach
– jest zobowiązany do zwrotu kosztów poniesionych przez pracodawcę na ten cel z tytułu dodatkowych świadczeń w wysokości proporcjonalnej do okresu zatrudnienia po ukończenia podnoszenia kwalifikacji zawodowych lub okresu zatrudnienia w czasie ich podnoszenia.
Pracownikowi, który zdobywa lub uzupełnia wiedzę i umiejętności na zasadach innych, aniżeli przewidziane powołanymi wyżej zapisami kodeksu pracy, pracodawca może (fakultatywnie) przyznać zwolnienie w całości lub części dnia pracy bez zachowania prawa do wynagrodzenia, a także urlop bezpłatny w wymiarze ustalonym w porozumieniu zawieranym między pracodawcą i pracownikiem
U podstaw wprowadzenia zmian w zapisach ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, z późn. zm.) – dalej k.p. – leżał wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 marca 2009 r., K 28/08, OTK-A 2009, nr 3, poz. 28, w którym Trybunał Konstytucyjny uznał zapis art. 103 k.p. za niezgodny z art. 92 ust. 1 ustawy z dnia 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 78, poz. 483, z późn. zm.) – dalej Konstytucja. W kwestionowanym przez TK art. 103 k.p. ustawodawca zawarł delegację ustawową dla Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej do określenia w drodze rozporządzenia zakresu i warunków ułatwienia pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Wypełnieniem delegacji ustawowej było wydanie przez Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej rozporządzenia z dnia 12 października 1993 r. w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych (Dz. U. Nr 103, poz. 472 z późn. zm.) – dalej r.k.z.w.d. Przepisy tego rozporządzenia przewidywały podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracownika w formach szkolnych i pozaszkolnych, na podstawie i bez skierowania pracodawcy, i wiązały z tym faktem określone konsekwencje prawne. Trybunał Konstytucyjny zarzucił w swoim wyroku nieprawidłową konstrukcję delegacji ustawowej zawartej w art. 103 k.p. Uznał, że zawarte upoważnienie jest odesłaniem o charakterze blankietowym, przez co nie może prowadzić do wydania zgodnego z Konstytucją aktu wykonawczego. Przez to w istocie właściwi ministrowie otrzymali samodzielne prawo do uregulowania przedmiotowej materii. Dlatego też wydane rozporządzenie w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych stało się aktem o charakterze samoistnym – niejako niezależnym od ustawy. Brak szczegółowego określenia przedmiotu rozporządzenia w art. 103 k.p., jak również wytycznych dotyczących treści tego aktu spowodował, że regulacja powyższa naruszyła Konstytucję.
Skutkiem powołanego wyroku było uznanie art. 103 k.p. za niezgodny z Konstytucją. W wyniku tego stwierdzenia również rozporządzenie w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych, które zostało wydane na jego podstawie, straciło moc. Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny odroczył termin utraty mocy obowiązującej art. 103 k.p. o 12 miesięcy. Ponieważ datą wydania Dziennika Ustaw zawierającego prezentowany wyrok był dzień 10 kwietnia 2009 r., dlatego też rozporządzenie straciło moc obowiązującą z dniem 10 kwietnia 2010 r.
2. Nowelizacja przepisów
W wyniku zaprezentowanej wyżej sentencji Trybunału Konstytucyjnego ustawodawca dokonał nowelizacji zapisów kodeksu pracy mocą zapisów ustawy z dnia 20 maja 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. Nr 105, poz. 655) – dalej u.z.k.p. W zapisach kodeksu pracy znalazły się nowe regulacje wprowadzone poprzez dodanie art. 1031–1036 k.p., które to zapisy regulują istotne elementy związane z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych przez pracowników. Analiza treści tych zapisów ujawnia brak podziału na szkolne oraz pozaszkolne formy podnoszenia kwalifikacji oraz brak rozróżnienia na podnoszenie kwalifikacji w wyniku skierowania, jak i bez skierowania pracodawcy. Przez podnoszenie kwalifikacji zawodowych rozumie się zdobywanie lub uzupełnianie wiedzy i umiejętności przez pracownika, z inicjatywy pracodawcy albo za jego zgodą. Pracownikowi podnoszącemu kwalifikacje zawodowe przysługują:
1) urlop szkoleniowy,
2) zwolnienie z całości lub części dnia pracy, na czas niezbędny, aby punktualnie przybyć na obowiązkowe zajęcia, oraz na czas ich trwania.
Za czas urlopu szkoleniowego oraz za czas zwolnienia z całości lub części dnia pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia.
Z powołanych zapisów wypływa podstawowy obowiązek pracodawcy, jakim jest udzielenie urlopu szkoleniowego oraz zwolnienie z całości lub części dnia pracy. Pracodawca ma taki obowiązek nawet w przypadku, gdy pracownik samodzielnie – za zgodą pracodawcy – podejmuje decyzję o dalszym podnoszeniu swoich kwalifikacji. Pracodawca jest zwolniony z tego obowiązku, jeśli o fakcie podnoszenia przez pracownika swoich kwalifikacji nie został powiadomiony, jak również, gdy na podnoszenie kwalifikacji przez pracownika nie wyraził zgody. Przepis kodeksu pracy nie określa, w jakiej formie ma być wyrażona zgoda pracodawcy. Wydaje się jednak słuszne, by zgoda ta była wyrażana na piśmie. Niemniej jednak ustna zgoda pracodawcy również wywołuje przewidziane przepisami skutki prawne.
Kluczowe znaczenie w zakresie podnoszenia kwalifikacji przez pracownika posiada umowa zawierana pomiędzy pracodawcą a pracownikiem, określająca wzajemne prawa i obowiązki stron. Umowa powinna być zawarta w formie pisemnej, przy czym przepis ten nie przewiduje sankcji za niedochowanie tej formy, uznać więc należy, że forma ta ma charakter formy ad probationem. Ustawodawca obligując strony do zawarcia umowy, jednocześnie pozostawił im swobodę w określeniu jej treści, zastrzegając jedynie, że jej postanowienia nie mogą być mniej korzystne dla pracownika aniżeli zapisy kodeksu pracy w rozdziale poświęconym kwalifikacjom zawodowym pracowników. Z obowiązku zawarcia umowy strony są zwolnione, jeżeli pracodawca nie zamierza zobowiązać pracownika do pozostawania w zatrudnieniu po ukończeniu podnoszenia kwalifikacji zawodowych. W przypadku gdy strony nie zdecydują się we wskazanej okoliczności na zawarcie umowy, podstawę do udzielania pracownikowi urlopu szkoleniowego oraz zwolnień od pracy na czas obowiązkowych zajęć stanowi zgoda pracodawcy.
Jak już zasygnalizowano powyżej, pracownikowi podnoszącemu kwalifikacje zawodowe przysługuje urlop szkoleniowy. Ustawodawca określa wymiar tego urlopu, stanowiąc, że przysługuje on w wymiarze:
1) 6 dni – dla pracownika przystępującego do egzaminów eksternistycznych,
2) 6 dni – dla pracownika przystępującego do egzaminu maturalnego,
3) 6 dni – dla pracownika przystępującego do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe,
4) 21 dni w ostatnim roku studiów – na przygotowanie pracy dyplomowej oraz przygotowanie się i przystąpienie do egzaminu dyplomowego.
Urlopu szkoleniowego udziela się w te dni, które są dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym pracownika rozkładem czasu pracy.
Sytuacja pracownika, który podjął określoną formę podnoszenia swoich kwalifikacji bez wiedzy lub zgody pracodawcy, jest mniej korzystna. W takim bowiem przypadku pracodawca może (ale nie musi) udzielić pracownikowi urlopu bezpłatnego w wymiarze przez siebie określonym.
Pracodawca może przyznać pracownikowi podnoszącemu kwalifikacje zawodowe dodatkowe świadczenia, w szczególności pokryć opłaty za kształcenie, przejazd, podręczniki i zakwaterowanie. Ewentualne zapisy regulujące tę kwestię należy umieścić w umowie.
Ustawodawca określił również sytuacje, których wystąpienie nakłada na pracownika obowiązek zwrotu pracodawcy kosztów poniesionych na wydatki związane z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych przez pracownika. Pracownik podnoszący kwalifikacje zawodowe:
1) który bez uzasadnionych przyczyn nie podejmie podnoszenia kwalifikacji zawodowych albo przerwie podnoszenie tych kwalifikacji,
2) z którym pracodawca rozwiąże stosunek pracy bez wypowiedzenia z jego winy, w trakcie podnoszenia kwalifikacji zawodowych lub po jego ukończeniu, w terminie określonym w umowie, nie dłuższym jednak niż 3 lata,
3) który w okresie określonym w umowie, nie dłuższym jednak niż 3 lata, rozwiąże stosunek pracy za wypowiedzeniem, z wyjątkiem wypowiedzenia umowy o pracę z powodu mobbingu,
4) który w okresie określonym w umowie, nie dłuższym jednak niż 3 lata, rozwiąże stosunek pracy bez wypowiedzenia z powodu nieprzeniesienia do innej pracy w związku z wydaniem orzeczenia lekarskiego stwierdzającego szkodliwy wpływ wykonywanej pracy na zdrowie pracownika czy innego ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków wobec pracownika albo mobbingu – mimo braku przyczyn określonych w tych przepisach
– jest zobowiązany do zwrotu kosztów poniesionych przez pracodawcę na ten cel z tytułu dodatkowych świadczeń w wysokości proporcjonalnej do okresu zatrudnienia po ukończenia podnoszenia kwalifikacji zawodowych lub okresu zatrudnienia w czasie ich podnoszenia.
Pracownikowi, który zdobywa lub uzupełnia wiedzę i umiejętności na zasadach innych, aniżeli przewidziane powołanymi wyżej zapisami kodeksu pracy, pracodawca może (fakultatywnie) przyznać zwolnienie w całości lub części dnia pracy bez zachowania prawa do wynagrodzenia, a także urlop bezpłatny w wymiarze ustalonym w porozumieniu zawieranym między pracodawcą i pracownikiem