Wstęp
Rolą ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania jest koordynowanie systemu nadzoru pedagogicznego. System ten obejmuje nie tylko kuratorów oświaty, lecz ministrów resortowych. Wpływ ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania na sprawowanie przez nich nadzoru pedagogicznego jest jednak ograniczony i sprowadza się do uzgadniania projektów rozporządzeń. Kluczowe jest odczytanie znaczenia słów „koordynowanie” i „nadzorowanie”. „Nadzór” przejawiać się powinien w porównaniu faktycznych osiągnięć i wykonania zadań z opisem rzeczywistości zawartym w treści przepisów prawa, stosowania określonych wprost zapisów i wymagań oraz stosowania określonych środków prawnych w celu wpływania na podmiot nadzorowany.
Funkcję „nadzorującego”, minister właściwy do spraw oświaty i wychowania pełni zatem jedynie w stosunku do kuratorów oświaty. Przepisy u.s.o. przyznają mu prawo kontrolowania działalności kuratorów oświaty w zakresie sprawowania przez nich nadzoru pedagogicznego pod względem sprawności, efektywności i legalności.

Nadają również ministrowi właściwemu do spraw oświaty i wychowania uprawnienia do wydawania kuratorom oświaty wiążących wytycznych i poleceń, żądania informacji, dokumentów i sprawozdań, które mogą dotyczyć zarówno sprawy indywidualnego podmiotu (spowodowanej np. wniesieniem skargi na działalność kuratora oświaty), określonego rodzaju spraw (np. informacji, jak kurator rozpatruje wnioski o zaopiniowanie likwidacji szkoły lub placówki publicznej), jak i kwestii o znaczeniu ogólnym, związanych z wykonywaniem funkcji ministra.
Omawiane rozporządzenie reguluje znowelizowaną (w odniesieniu do tej z 1999 r.) koncepcję nadzoru pedagogicznego. Dostarcza jednak wielu powodów do rozważań, na ile taki wzorzec działań w trybie nadzoru pedagogicznego przystaje do szkolnej rzeczywistości, na ile może ją korzystnie zmienić, a na ile - skomplikować?

Zrozumiała jest potrzeba nowych uregulowań w zakresie nadzoru pedagogicznego ze względu na wprowadzenie daleko idących zmian w systemie oświaty, które trzeba będzie systematycznie wprowadzać w życie. Stąd zmiany w samym nadzorze pedagogicznym kładą nacisk na jego charakter „badawczy”.
[por.: Mateusz Pilich: Ustawa o systemie oświaty - komentarz, Wolters Kluwer Polska - Dom Wydawniczy ABC, Warszawa, 2008 r., s. 321 i nast.].
Nie jest przedmiotem tego komentarza orzekanie, na ile zostaną spełnione oczekiwania zawarte w uzasadnieniu merytorycznym nowego rozporządzenia.

1. Uzasadnienie wydania nowego rozporządzenia
Posługując się interpretacją pojęcia „nadzór pedagogiczny” zawartą w doktrynie prawa można przyjąć założenie, że odnosi się ono do nadzoru dotyczącego programów i form nauczania, a także kwalifikacji personelu nauczającego (L. Garlicki: uwagi do art. 70 Konstytucji, w: L. Garlicki, red.: Konstytucja RP. Komentarz, t. III, Warszawa 2003, s. 11). Dotychczas obowiązujące rozporządzenie w sprawie zasad sprawowania nadzoru pedagogicznego, jako przedmiot nadzoru uznawało głównie zgodność działań szkół i placówek z przepisami prawa, kładąc mniejszy nacisk na formy nadzoru, jakimi są diagnoza i ewaluacja procesów edukacyjnych umocowane w pedagogice, a nie jedynie w prawie.
Zgodnie z zapisami art. 33 ust. 1 i 2 u.s.o., nadzór pedagogiczny ma służyć przede wszystkim doskonaleniu systemu oświaty.
Nadzór pedagogiczny ma być nadal sprawowany w sposób planowy lub doraźny i uwzględniać jawność wymagań oraz zasadę pozyskiwania informacji o szkole lub placówce z różnych źródeł, z uwzględnieniem informacji pozyskiwanych w toku nadzoru sprawowanego przez dyrektora szkoły lub placówki.
Wyartykułowano warunek umożliwiający (zdaniem prawodawcy) sprawowanie nadzoru pedagogicznego jakim jest współpraca organów sprawujących nadzór pedagogiczny, organów prowadzących szkoły i placówki, dyrektorów szkół i placówek oraz nauczycieli.
Według założeń resortu, szkoły mają być oceniane według jednolitych kryteriów.
Rozpoczął się proces szkolenia osób sprawujących - w imieniu organów - nadzór pedagogiczny. Z prasowych informacji wynika, że na pierwsze szkolenie zorganizowane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej przyjechało po pięciu wizytatorów ze wszystkich kuratoriów oświaty w kraju. Wdrażanie zmian w nadzorze pedagogicznym ma potrwać do 2013 r.

Warunkiem umożliwiającym sprawowanie nadzoru pedagogicznego jest w założeniu współpraca między organami sprawującymi nadzór pedagogiczny, organami prowadzącymi szkoły i placówki, dyrektorami szkół i placówek oraz nauczycielami. Nadzór pedagogiczny powinien być sprawowany z poszanowaniem autonomii szkoły i placówki w dążeniu do jej rozwoju. Założenie to nie jest nowe, choć należy się spodziewać, że zaistnieją korzystne zmiany w tym zakresie.
Zakłada się również, że nadzór pedagogiczny nad szkołami i placówkami niepublicznymi będzie sprawowany z uwzględnieniem określonej w statucie organizacji i organów szkoły lub placówki.
Istotą zmiany jest odejście od rozumienia nadzoru pedagogicznego jako działalności diagnostyczno – oceniającej i wspomagającej na rzecz rozumienia go jako badanie oceniające, ukierunkowane na przedmiot tego nadzoru, ze szczególnym uwzględnieniem analizy i oceny efektów działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół i placówek.

2. Konstrukcja aktu prawnego
Podstawowe pojęcia
Na podstawie zawartych w nowym rozporządzeniu przepisów, celami sprawowania nadzoru pedagogicznego są:
1) umożliwienie zespołom szkolnym (dyrektorom wraz z nauczycielami) efektywnej pracy nad poprawianiem jakości pracy szkół i placówek poprzez dostarczanie informacji na temat tej jakości;
2) dostarczenie informacji i narzędzi do sprawdzania poziomu wypełniania przez szkoły i placówki wymagań określonych w rozporządzeniu;
3) budowanie bazy danych na temat systemu oświatowego umożliwiającego prowadzenie badań porównawczych, analiz i tworzenie strategii rozwojowych.
Założenie nadzoru pedagogicznego zawarte w rozporządzeniu ujmują – w ujęciu zadaniowym - jego trzy podstawowe formy:
1) ewaluację działalności edukacyjnej szkół i placówek;
2) kontrolę przestrzegania przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej szkół, placówek i nauczycieli;
3) wspomaganie pracy szkół i placówek oraz nauczycieli w zakresie ich działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej.

Nowe zadanie nadzoru pedagogicznego, jakim jest ewaluacja działalności edukacyjnej szkół i placówek należy rozumieć jako badanie praktyczne i zarazem oceniające. Dlatego też wymaga ona szerszej interpretacji. Sięgając również do uzasadnienia rozporządzenia można ustalić (teoretyczne) cele prowadzonej ewaluacji, zdefiniowanej jako ewaluacja jakości działalności edukacyjnej szkół i placówek. Celem jej ma być określenie stopnia „spełniania przez szkołę lub placówkę wymagań stawianych przez państwo na podstawie oceny przebiegu, a także efektów podejmowanych działań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych oraz warunków działania szkoły lub placówki, jakości zarządzania i jej funkcjonowania w środowisku lokalnym”.

Zgodnie z przepisami nowego rozporządzenia, ewaluacja obejmuje:
1) zbieranie i analizowanie informacji o działalności edukacyjnej szkoły lub placówki;
2) określenie poziomu spełniania przez szkołę lub placówkę wymagań ustalonych przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania w rozporządzeniu w czterech obszarach działalności szkół i placówek:
a) efekty działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkoły lub placówki;
b) procesy zachodzące w szkole lub placówce służące jej rozwojowi;
c) funkcjonowanie szkoły lub placówki w środowisku lokalnym, w szczególności w zakresie współpracy z rodzicami uczniów;
d) zarządzanie szkołą lub placówką.

Istota wykonywania zadań i czynności nadzoru pedagogicznego
Co należy rozumieć przez wykonywanie zadań i czynności nadzoru pedagogicznego określonych w art. 33 u.s.o., w szczególności działalności diagnostyczno - oceniającej i wspomagającej, w procesie planowej i systematycznej współpracy organów sprawujących nadzór pedagogiczny, organów prowadzących szkoły i placówki, dyrektorów i nauczycieli szkół i placówek?
Tak jak współpraca między organem sprawującym nadzór pedagogiczny i organem prowadzącym sprowadza się do uzgodnienia i poprawy warunków wypełniania przez szkołę (placówkę) jej podstawowych funkcji (dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej) oraz wpływu na jakość procesów pedagogicznych, tak w wypadku współpracy dyrektorów i nauczycieli – dotyczy ona podnoszenia jakości procesów pedagogicznych, ich efektywności i ewaluacji.
Badanie efektywności i skuteczności działania szkoły lub palcówki przez porównanie osiąganych efektów z wymaganiami (celami operacyjnymi) zawartymi w załączniku do rozporządzenia może być – jak wcześniej zauważyli autorzy rozporządzenia – prowadzone przy wykorzystaniu projektów ewaluacyjnych. Jednak każdej formalnej postaci ewaluacji (a taką jest niewątpliwie ewaluacja opisana w rozporządzeniu) towarzyszą możliwości formułowania licznych ocen nieformalnych. Należy zauważyć również, że zgodnie z założeniami rozporządzenia ewaluacja ma wyjaśnić związki między nakładami a rezultatem i porównanie rezultatów ze wstępnymi zamierzeniami. Wypracowano już moduł starannego pomiaru osiągnięć uczniów po zakończeniu cyklu kształcenia, czyli ewaluacji na wyjściu. Wdrożenie rozporządzenia może pomóc rozpoznać (w skali szkoły, województwa) osiągnięcia i braki osiągnięć uczniów (wychowanków) oraz zebrać informacje do wykorzystania w procesie planowania pracy nauczyciela i szkoły (ewaluacja kształtująca i diagnostyczna). Jeśli uda się w wyniku ewaluacji ustalić osiągnięcia i potrzeby osób kształconych i wychowywanych, będzie można mówić o pełnej ewaluacji. Zbliżamy się do środka tej drogi.
Stosując sugerowane w rozporządzeniu techniki ewaluacji takie, jak zbieranie i analizowanie informacji o działalności edukacyjnej szkoły lub placówki można odnieść ją do tego, co da opisać się wskaźnikami promocji, frekwencji, wyników nauczania, przyjęć do szkół wyższego stopnia, udziału w konkursach i olimpiadach itd.
Określenie poziomu spełniania przez szkołę lub placówkę wymagań ustalonych przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania w rozporządzeniu w czterech wymienionych wcześniej obszarach działalności szkół i placówek wymaga przygotowania i przeprowadzenia badań i diagnozy.