Warunkiem skutecznej realizacji zadań oświatowych przez szkoły jest dokładne ustalenie przepisów i własnych kompetencji wszystkich organów szkoły (dyrektor szkoły, rada pedagogiczna, rada szkoły, rada rodziców) oraz organu prowadzącego w tym zakresie, bowiem przyporządkowywanie zadań nauczycielom w związku z wykonywaniem tego zawodu jest już od dawna zdecentralizowane i bezpośrednio uzależnione od sposobu i jakości działania samej szkoły i jej organów. Zmiany, jakie wprowadza od 1 września 2009 r. ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o zmianie ustawy - Karta Nauczyciela (Dz. U. Nr 1, poz. 1) idą w kierunku dalszej decentralizacji zadań na poziom szkoły, której działania coraz częściej są postrzegane w kontekście dobra członków lokalnej wspólnoty mieszkańców. Rozstrzygające kompetencje w zakresie corocznego zatwierdzania organizacji pracy szkoły, w tym wszystkich rodzajów prowadzonych zajęć, posiada odpowiednio dyrektor szkoły i organ prowadzący szkołę (arkusz organizacyjny). Mając na uwadze przepis art. 64 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.) nie można mieć wątpliwości, że szkoła to nie tylko obowiązkowe zajęcia dydaktyczno-wychowawcze, ale i zajęcia pozalekcyjne, wyrównawcze oraz inne prowadzone w sposób powtarzalny w trakcie całego roku. W tym kontekście zmiany w zakresie czasu pracy i obowiązków nauczycieli określone w ustawie z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674, z późn. zm.) wchodzące w życie z nowym rokiem szkolnym 2009/2010, w związku z nowelizacją ustawy, należy z pewnością odczytywać jako regulacje zmieniające postrzeganie pracy i obowiązków nauczycieli wyłącznie przez pryzmat realizacji godzin obowiązkowego pensum.
Nowelizacja jest równocześnie inspiracją dla organów szkoły do nowego odczytania własnych kompetencji w zakresie stanowienia statutów szkół, w których określa się szczegółowo formy i rodzaje zajęć prowadzonych przez szkoły. Wydaje się bowiem, że problemem, który miał być rozwiązany przy pomocy obecnej nowelizacji Karty Nauczyciela, nie jest czas pracy nauczycieli, ale sposób egzekwowania stosownych rozwiązań prawa pracy nauczycieli w zakresie tego czasu pracy, który w praktyce w części szkół kształtuje się nadal na poziomie realizacji wąskiego pensum zajęć, wyznaczanego poprzez ustalony rozkład zajęć obowiązkowych dla uczniów w tygodniu, determinujący godziny zakończenia pracy szkoły. Dzieje się tak również, ponieważ organ prowadzący (samorząd) często zatwierdzał arkusz organizacyjny danej szkoły wyłącznie na poziomie realizacji godzin pensum.
Zmiany dotyczące zakresu obowiązków nauczycieli wykonywanych w ramach 40-godzinnego tygodniowego czasu pracy
Czas pracy nauczyciela to okresy, w których nauczyciel wykonuje określone przepisami prawa obowiązki i pozostaje do dyspozycji dyrektora szkoły. Warto zaznaczyć, że przepisy dotyczące czasu pracy nauczycieli mają odrębną redakcję od ogólnych przepisów czasu pracy pracowników podlegających Kodeksowi pracy. Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o zmianie ustawy - Karta Nauczyciela nadała nowe brzmienie art. 42 Karty Nauczyciela, określającemu normy i ogólny wymiar czasu pracy nauczycieli.
Zgodnie z redakcją art. 42 ust. 2 Karty Nauczyciela w ramach 40 godzinnego tygodniowego czasu pracy oraz ustalonego wynagrodzenia nauczyciel obowiązany jest realizować:
1) zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze, prowadzone bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz, w wymiarze określonym w art. 42 ust. 3 lub ustalonym na podstawie art. 42 ust. 4a albo ust. 7 Karty Nauczyciela;
2) inne zajęcia i czynności wynikające z zadań statutowych szkoły, w tym zajęcia opiekuńcze i wychowawcze uwzględniające potrzeby i zainteresowania uczniów, z tym że w ramach tych zajęć:
a) nauczyciel szkoły podstawowej i gimnazjum, w tym specjalnych, jest obowiązany prowadzić zajęcia opieki świetlicowej lub zajęcia w ramach godzin przeznaczonych w ramowych planach nauczania do dyspozycji dyrektora szkoły, z wyjątkiem godzin przeznaczonych na zwiększenie liczby godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych, w wymiarze 2 godzin w tygodniu,
b) nauczyciel szkoły ponadgimnazjalnej, w tym specjalnej, jest obowiązany prowadzić zajęcia w ramach godzin przeznaczonych w ramowych planach nauczania do dyspozycji dyrektora szkoły, z wyjątkiem godzin przeznaczonych na zwiększenie liczby godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych, w wymiarze 1 godziny w tygodniu;
3) zajęcia i czynności związane z przygotowaniem się do zajęć, samokształceniem i doskonaleniem zawodowym.
Ponadto, zgodnie z art. 42 ust. 2b Karty Nauczyciela, w ramach:
1) zajęć pensum, o których mowa w art. 42 ust. 2 pkt 1, nauczyciel jest obowiązany uczestniczyć w przeprowadzaniu części ustnej egzaminu maturalnego;
2) innych zajęć i czynności wynikających z zadań statutowych szkoły, o których mowa w art. 42 ust. 2 pkt 2, nauczyciel jest obowiązany uczestniczyć w przeprowadzaniu odpowiednio: sprawdzianu w ostatnim roku nauki w szkole podstawowej, egzaminu w ostatnim roku nauki w gimnazjum, egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe i egzaminu maturalnego - z wyjątkiem części ustnej.
Zgodnie z nowym przepisem art. 42 ust. 3a ustawy obowiązku prowadzenia zajęć dodatkowych w wymiarze określonym w art. 42 ust. 2 pkt 2 lit. a i b nie nakłada się na dyrektora i wicedyrektora szkoły oraz nauczyciela, który obowiązki dyrektora lub wicedyrektora szkoły pełni w zastępstwie nauczyciela, któremu powierzono to stanowisko, a także do nauczycieli kolegiów nauczycielskich, nauczycieli kolegiów pracowników służb społecznych, nauczycieli szkół artystycznych i nauczycieli szkół zatrudnionych w publicznych szkołach i szkolnych punktach konsultacyjnych przy przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych i przedstawicielstwach wojskowych RP. Ponadto w świetle nowego przepisu art. 42 ust. 3b ustawy nauczycielowi zatrudnionemu w niepełnym wymiarze zajęć, wymiar zajęć nadobowiązkowych, o którym mowa w ust. 2 pkt 2 lit. a i b ustawy, w półrocznym okresie rozliczeniowym, obniża się proporcjonalnie do wykonywanego wymiaru zajęć.
Tabela przedstawia różnice w zakresie obowiązków nauczycieli wykonywanych w ramach czasu pracy obecnie obowiązujących i zmienionych, które wejdą w życie od dnia 1 września 2009 r.
| L.p. | Wyszczególnienie | Do 31 sierpnia 2009 r. | Od 1 września 2009 r. |
| 1. | Wymiar czasu pracy (art. 42 ust. 1 i art. 42c ust. 1) |
czas pracy nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć nie może przekraczać 40 godzin w tygodniu, rozłożonych na 5 dni pracy | czas pracy nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć nie może przekraczać 40 godzin w tygodniu, rozłożonych na 5 dni pracy |
| BEZ ZMIAN | |||
| 2. | Zajęcia obowiązkowe - w ramach pensum (art. 42 ust. 2 pkt 1 i ust. 2b pkt 1) zajęcia te są odwzorowaniem zajęć określonych w ramowych planach nauczania |
Nauczyciel obowiązany jest: - prowadzić zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze, bezpośrednio z uczniami albo na ich rzecz, w wymiarze określonym w tabeli zawartej w art. 42 ust. 3 Karty Nauczyciela lub ustalonym przez dyrektora szkoły na podstawie art. 42 ust. 4a albo przez organ prowadzący ma podstawie art. 42 ust. 7 Karty Nauczyciela, - uczestniczyć w przeprowadzaniu części ustnej egzaminu maturalnego. |
Nauczyciel obowiązany jest: - prowadzić zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze, bezpośrednio z uczniami albo na ich rzecz, w wymiarze określonym w tabeli zawartej w art. 42 ust. 3 Karty Nauczyciela lub ustalonym przez dyrektora szkoły na podstawie art. 42 ust. 4a albo przez organ prowadzący ma podstawie art. 42 ust. 7 Karty Nauczyciela, - uczestniczyć w przeprowadzaniu części ustnej egzaminu maturalnego. |
| BEZ ZMIAN | |||
| 3. | Zajęcia nadobowiązkowe z uczniami lub wychowankami (art. 42 ust. 2 pkt 2 i ust. 2b pkt 2) zajęcia te są odwzorowaniem zajęć określonych statucie szkoły |
Nauczyciel obowiązany jest: - realizować czynności i zajęcia wynikające z zadań statutowych szkoły, ze szczególnym uwzględnieniem zajęć opiekuńczych i wychowawczych wynikających z potrzeb i zainteresowań uczniów, - uczestniczyć w przeprowadzaniu sprawdzianu w ostatnim roku nauki w szkole podstawowej, egzaminu w ostatnim roku nauki w gimnazjum, egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe i egzaminu maturalnego - z wyjątkiem części ustnej. |
Nauczyciel obowiązany jest: - realizować zajęcia i czynności wynikające z zadań statutowych szkoły, w tym zajęcia opiekuńcze i wychowawcze uwzględniające potrzeby i zainteresowania uczniów, z tym że w ramach tych zajęć: a) nauczyciel szkoły podstawowej i gimnazjum, w tym specjalnych, jest obowiązany prowadzić zajęcia opieki świetlicowej lub zajęcia w ramach godzin przeznaczonych w ramowych planach nauczania do dyspozycji dyrektora szkoły na zajęcia pozalekcyjne, w wymiarze 2 godzin w tygodniu (a w roku szkolnym 2009/2010 w wymiarze 1 godziny w tygodniu*), b) nauczyciel szkoły ponadgimnazjalnej, w tym specjalnej, jest obowiązany prowadzić zajęcia w ramach godzin przeznaczonych w ramowych planach nauczania do dyspozycji dyrektora szkoły na zajęcia pozalekcyjne, w wymiarze 1 godziny w tygodniu; - uczestniczyć w przeprowadzaniu odpowiednio: sprawdzianu w ostatnim roku nauki w szkole podstawowej, egzaminu w ostatnim roku nauki w gimnazjum, egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe i egzaminu maturalnego - z wyjątkiem części ustnej. |
| ISTOTNE ZMIANY | |||
| 4. | Pozostałe czynności (art. 42 ust. 2 pkt 3) | Nauczyciel obowiązany jest realizować zajęcia i czynności związane z przygotowaniem się do zajęć, samokształceniem i doskonaleniem zawodowym. | Nauczyciel obowiązany jest realizować zajęcia i czynności związane z przygotowaniem się do zajęć, samokształceniem i doskonaleniem zawodowym. |
| BEZ ZMIAN | |||
| 5. | Ewidencja czasu pracy (art. 42 ust. 7a) | Zajęcia i czynności realizowane w ramach czasu pracy nauczyciela, o których mowa w art. 42 ust. 2 pkt 1 (w ramach pensum), są rejestrowane i rozliczane w dziennikach lekcyjnych lub dziennikach zajęć w okresach tygodniowych | Zajęcia i czynności realizowane w ramach czasu pracy nauczyciela: 1) o których mowa w ust. 2 pkt 1, z wyłączeniem zajęć i czynności realizowanych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych są rejestrowane i rozliczane w okresach tygodniowych odpowiednio w dziennikach lekcyjnych lub dziennikach zajęć; 2) zajęcia pozalekcyjne realizowane w ramach zajęć, o których mowa w art. 42 ust. 2 pkt 2, z wyłączeniem zajęć i czynności realizowanych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, są rejestrowane i rozliczane w okresach półrocznych w dziennikach zajęć pozalekcyjnych. |
| ISTOTNE ZMIANY |
* W okresie przejściowym, zgodnie z art. 5 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. nowelizującej Kartę Nauczyciela wymiar obowiązkowych zajęć dodatkowych, o których mowa w art. 42 ust. 2 pkt 2 lit. a Karty Nauczyciela (czyli w szkole podstawowej i gimnazjum), od dnia 1 września 2009 r. do dnia 31 sierpnia 2010 r. będzie wynosił - 1 godzinę tygodniowo.
Zaproponowane zmiany w zakresie obowiązków nauczycieli generalnie polegają na znacznym doprecyzowaniu zakresu zadań nauczycieli realizowanych ponad tygodniowy obowiązkowy wymiar zajęć dydaktyczno-wychowawczych (pensum) związanych z prowadzeniem dodatkowych nadobowiązkowych zajęć pozalekcyjnych dla uczniów. Ustawa nie zmienia natomiast wymiaru czasu pracy nauczycieli oraz wymiaru zajęć obowiązkowych (pensum) i podmiotów uprawnionych do określania pensum (ustawodawca - art. 42 ust. 3, dyrektor szkoły – art. 42 ust. 4a, organ prowadzący – art. 72 ust. 7). Czas pracy nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć nie może przekraczać 40 godzin na tydzień. Zauważmy, że z uwagi na znaczne zróżnicowanie zadań statutowych w zależności od typów i rodzajów szkół, ustawodawca dotychczas nie definiował ściśle katalogu zajęć ponadobowiązkowych dla nauczycieli oraz czasu ich realizacji. Zajęcia, o których mowa art. 42 ust. 2 pkt 2 Karty Nauczyciela (koła zainteresowań, warsztaty teatralne, zajęcia sportowe, wycieczki, itp.), a więc zajęcia wynikające z zadań statutowych szkoły, przydzielał oraz decydował o ich rodzaju i wymiarze, dyrektor szkoły, który zgodnie z art. 7 Karty Nauczyciela jest przełożonym nauczycieli i ponosi odpowiedzialność za dydaktyczny i wychowawczy poziom szkoły. Ustalenie zakresu tych działań następowało na podstawie przepisów statutu szkoły w wyniku porozumienia rady pedagogicznej, dyrektora szkoły i rady rodziców (rady szkoły) w planie pracy szkoły.
Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. wprowadza obecnie obowiązkowy minimalny wymiar zajęć pozalekcyjnych (1 godzina tygodniowo w roku szkolnym 2009/2010) realizowanych przez każdego nauczyciela zatrudnionego w publicznej szkole. Ustawodawca doprecyzował bowiem, że w ramach już obowiązkowych godzin pozalekcyjnych nauczyciel zobowiązany jest realizować zajęcia w ramach godzin pozostających do dyspozycji dyrektora szkoły, o których mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 22 ust. 2 pkt 1 ustawy o systemie oświaty, czyli w przepisach rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (Dz. U. Nr 15, poz. 142, z późn. zm.). Godziny te w założeniu ustawodawcy (z wyjątkiem godzin przeznaczonych na zwiększenie liczby godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych) będą przeznaczone na zajęcia wpływające na zwiększanie szans edukacyjnych, rozwijanie uzdolnień i umiejętności uczniów. Wśród katalogu obowiązków zawodowych nauczyciela w szkołach podstawowych i gimnazjach ustawodawca wyodrębnił także zajęcia opieki świetlicowej. Rozporządzenie w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych z dniem 1 września 2009 r. zaczyna obowiązywać w nowym brzmieniu, stosownie do zmian wprowadzonych rozporządzeniem zmieniającym z dnia 23 marca 2009 r. (Dz. U. Nr 54, poz. 442).
W myśli redakcji treści przepisów § 2 ust. 1 pkt 3, ust. 5 i 5a rozporządzenia godziny do dyspozycji dyrektora szkoły, z uwzględnieniem realizacji zajęć wychowania do życia w rodzinie, mogą być przeznaczone na:
1) okresowe lub roczne zwiększenie liczby godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych,
2) realizację dodatkowych zajęć edukacyjnych, dla których nie została ustalona podstawa programowa, lecz program nauczania tych zajęć został włączony do szkolnego zestawu programów nauczania, a w przypadku klas, w których realizowana jest dotychczasowa podstawa programowa kształcenia ogólnego - także na realizację dodatkowych zajęć edukacyjnych z języka obcego, języka mniejszości narodowej, etnicznej lub języka regionalnego, nieujętych w ramowym planie nauczania dla danego etapu edukacyjnego, jeżeli wymiar godzin umożliwia realizację podstawy programowej ustalonej dla tych zajęć,
3) realizację ścieżek edukacyjnych, obejmujących zestaw treści i umiejętności o istotnym znaczeniu wychowawczym, których realizacja może odbywać się w ramach nauczania przedmiotów lub bloków przedmiotowych lub w postaci odrębnych zajęć - w przypadku klas, w których realizowana jest dotychczasowa podstawa programowa kształcenia ogólnego,
4) zorganizowanie zajęć dla grupy uczniów z uwzględnieniem ich potrzeb, w tym zajęć dydaktyczno-wyrównawczych i zajęć ruchowych o charakterze korekcyjnym - w przypadku klas, w których realizowana jest dotychczasowa podstawa programowa kształcenia ogólnego,
5) nauczanie historii i geografii kraju pochodzenia mniejszości narodowych i dziedzictwa kulturowego grup etnicznych - w szkołach z nauczaniem języka mniejszości narodowych lub grup etnicznych.
Godziny do dyspozycji dyrektora szkoły mogą być przeznaczone również na realizację:
1) zajęć zwiększających szanse edukacyjne uczniów: na pracę z uczniem zdolnym lub z uczniem mającym trudności w nauce,
2) zajęć rozwijających zainteresowania uczniów
- w wymiarze ustalonym przez dyrektora szkoły, z uwzględnieniem art. 42 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela.
Zatem, jak widać, godziny do dyspozycji dyrektora szkoły, poza zajęciami godzin przeznaczonych na zwiększenie liczby godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych, będą mogły być - w wymiarze ustalonym przez dyrektora szkoły, z uwzględnieniem art. 42 ust. 2 pkt 2 Karty Nauczyciela - przeznaczone na realizację:
1) zajęć zwiększających szanse edukacyjne uczniów: na pracę z uczniem zdolnym lub z uczniem mającym trudności w nauce,
2) zajęć rozwijających zainteresowania uczniów.
Warto zauważyć, że stosownie do zmienionych ramowych planów nauczania kompetencje do ustalenia tygodniowej liczby nowych godzin do dyspozycji dyrektora szkoły w każdym roku szkolnym, o których mowa w treści § 2 ust. 1 pkt 3 i ust. 5a rozporządzenia, otrzymał dyrektor szkoły. Rozporządzenie nie określa minimalnej liczby godzin tego rodzaju realizowanych w danej klasie. Oznacza to, że nadal statut szkoły, a w zakresie planu pracy szkoły – arkusz organizacji szkoły pozostają jej kluczowymi dokumentami w kwestii organizacji i sposobu wypełniania zadań szkoły, w tym w oparciu o egzekwowanie obowiązków pracowniczych przez pracodawcę. Dokumenty te powinny zawierać szczegółowe informacje dotyczące realizowanych przez szkołę zajęć dodatkowych (koła zainteresowań, zajęcia wyrównawcze, SKS-y, itp.), co więcej organizacja tych zajęć powinna być dostosowana do potrzeb i zainteresowań uczniów.
Nie ulega zatem wątpliwości, że w tym celu należy zastanowić się, a być może przygotować procedurę szkolną, zgodnie z którą dokonywany będzie wybór zajęć pozalekcyjnych dla dzieci i młodzieży w danym roku szkolnym, uwzględniającą:
1) potrzeby i zainteresowania uczniów,
2) możliwości kadrowe i organizacyjne szkoły,
3) potrzeby środowiska lokalnego,
4) rozkład zajęć w zależności od okresów realizacji zajęć dydaktyczno-wychowawczych w szkołach w ciągu roku szkolnego, ze szczególnym uwzględnieniem terminów określonych w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 18 kwietnia 2002 r. w sprawie organizacji roku szkolnego (Dz. U. Nr 46, poz. 432, z późn. zm.)
5) typ szkoły, w której nauczyciel jest zatrudniony - placówka feryjna lub nieferyjna.