W ostatnim czasie pojawiają się liczne publikacje prasowe dotyczące zasadności sporów sądowych, których istotą jest podważanie zmiennego oprocentowania opartego na wskaźniku referencyjnym WIBOR w umowach kredytu złotówkowego. Wypowiedzi dotyczą przede wszystkim umów o kredyty hipoteczne, gdyż to właśnie one zawierane są na dłuższe okresy i w związku z tym stopy procentowe podlegają największym zmianom.
Czytaj: Umowy kredytowe ze wskaźnikiem WIBOR mogą być wadliwe>>
Nieuczciwe i sprzeczne z prawem warunki w umowie?
Zarzuty względem umów o kredyty złotówkowe sprowadzają się do twierdzenia, że warunki umowne oparte na WIBOR mają charakter nieuczciwy i sprzeczny z prawem krajowym oraz unijnym. Nieuczciwość ma polegać m.in. na nierynkowości tego wskaźnika, który nie jest oparty na rzeczywistych transakcjach i jest arbitralnie ustalany przez największe banki krajowe. Zwolennicy takiego poglądu opowiadają się za uznaniem postanowień umownych określających stawkę oprocentowania w odniesieniu do wskaźnika WIBOR za abuzywne, a co za tym idzie niewiążące stron umowy.
Zobacz zestawienie w LEX: Klauzule niedozwolone w umowach bankowych - umowa kredytu >
WIBOR nie jest jednak ustalany w umowie kredytu. Jest to wskaźnik referencyjny określający oprocentowanie pożyczek udzielanych na rynku międzybankowym w Polsce. Za ustalanie wysokości tego wskaźnika odpowiedzialny jest administrator WIBOR, czyli GPW Benchmark S.A. Ten administrator został zaakceptowany przez KNF i przez Unię Europejską. Natomiast rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/1011 z 8 czerwca 2016 r. (tzw. rozporządzenie BMR) przewiduje, że jeżeli nie ma rzeczywistych transakcji międzybankowych, można opierać się na innych danych, w tym między innymi na deklaracjach banków.
Czytaj w LEX: Zmiana wskaźnika WIBOR w ustawie o finansowaniu społecznościowym dla przedsięwzięć gospodarczych i pomocy kredytobiorcom >>>
Zarzuty wykraczające poza treść umowy
W procesach podważających sposób określania WIBOR-u zarzuty niewątpliwie wykraczają poza treść umowy i dotyczą w istocie elementu systemu bankowego, co nie było dotychczas przedmiotem sporów sądowych (na tle umów frankowych). Czy zatem sądy powszechne analizując umowę cywilnoprawną rzeczywiście powinny zajmować się konstrukcją oficjalnego wskaźnika referencyjnego jakim jest WIBOR?
W tym kontekście kluczowa staje się odpowiedź na pytanie czy warunek umowy kredytu, na podstawie którego zmienna stopa procentowa odsetek uzależniona jest od WIBOR podlega ocenie na płaszczyźnie przepisów o nieuczciwych warunkach w umowach konsumenckich, w szczególności czy zastosowanie mają przepisy dyrektywy 93/13. Zgodnie z art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 warunki umowy odzwierciedlające obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze oraz postanowienia lub zasady konwencji międzynarodowych, których stroną są państwa członkowskie lub Wspólnota, nie będą podlegały przepisom niniejszej dyrektywy.
Zobacz nagranie szkolenia w LEX: WIBORowicze jak frankowicze - czy oby na pewno? Motywy rozstrzygnięcia w sprawach frankowych a umowy kredytów z WIBORem >
Warto w tym miejscu odwołać się do wyroku TSUE z 9 lipca 2020 r., C-81/19 (Banca Transilvania SA), w którym uznano, że nie może podlegać ocenie jako niewchodzący w zakres zastosowania dyrektywy 93/13 taki warunek umowny, który odzwierciedla zasadę wynikającą z przepisów krajowego prawa.
Czytaj także:
Dr Stanek: Banki już widzą szybki koniec WIBOR-u>>
Komisja Nadzoru Finansowego broni WIBOR-u>>
WIRON nie rozwiąże problemów kredytobiorców, choć jest dla nich korzystny>>
Definicja wskaźnika referencyjnego
W prawie polskim sposób ustalania zmiennej stopy procentowej jako wartości wskaźnika referencyjnego oraz wysokość marży przewidzianej w umowie kredytu hipotecznego wynika wprost z art. 29 ust. 2 ustawy o kredycie hipotecznym oraz o nadzorze nad pośrednikami kredytu hipotecznego i agentami. W aktualnym stanie prawnym należy zatem przyjąć, że strony umowy kredytu hipotecznego nie mogą uzgodnić odmiennej formuły obliczania odsetek kapitałowych o charakterze zmiennym, tzn. innej niż suma wskaźnika referencyjnego oraz oznaczonej marży. W szczególności niedopuszczalne jest zastosowanie stopy wyznaczanej jednostronnie przez kredytodawcę (tzw. stopy wewnętrznej).
Definicja wskaźnika referencyjnego zawarta jest w art. 4 pkt 28) ww. ustawy o kredycie hipotecznym, w myśl którego wskaźnik referencyjny jest to wskaźnik, o którym mowa w art. 3 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia BMR. Takim wskaźnikiem ustalonym na podstawie rozporządzenia BMR jest właśnie WIBOR. Jest to wskaźnik kluczowy wymieniony w załączniku do rozporządzenia wykonawczego Komisji (UE) 2016/1368 z dnia 11 sierpnia 2016 r. ustanawiającego wykaz kluczowych wskaźników referencyjnych stosowanych na rynkach finansowych na podstawie rozporządzenia BMR.
Zapraszamy na szkolenie dla Użytkowników LEX: Kontrola incydentalna klauzuli zmiennego oprocentowania wiborem >
"Hiszpański" wyrok bez zastosowania w Polsce
Co prawda, po wyroku TSUE z 3 marca 2020 r., C-125/18 (Gómez del Moral Guasch) pojawiły się poglądy, że postanowienie umowy o kredyt hipoteczny określające sposób ustalania stopy odsetek od kredytu, w tym takie, które ustala tę stopę w oparciu o wskaźnik WIBOR, powinno podlegać ocenie z punktu widzenia ewentualnego niedozwolonego charakteru tego postanowienia w rozumieniu art. 3851 § 1 Kodeksu cywilnego. Jednakże zasadnicze znaczenie ma tutaj odmienność przepisów krajowych w Polsce i Hiszpanii.
Stan faktyczny w ww. wyroku TSUE dotyczył zawartej przez hiszpańskiego konsumenta z instytucją bankową umowy kredytu hipotecznego przeznaczonego na sfinansowanie zakupu lokalu mieszkalnego. Punkt 3a tej umowy zawierał postanowienie, zgodnie z którym wysokość stopy procentowej płaconej przez konsumenta podlega zmianom w zależności od wysokości średniej stopy procentowej dla kredytów hipotecznych oferowanych przez hiszpańskie kasy oszczędnościowe (dalej jako: IRPH). Konsument domagał się w pozwie stwierdzenia nieważności tego warunku ze względu na jego nieuczciwy charakter.
Prawo hiszpańskie pomimo istnienia sześciu oficjalnych wskaźników referencyjnych (w tym IRPH), dopuszczało możliwość określenia zmiennej stopy procentowej „w jakikolwiek inny sposób, o ile jest ona jasna, konkretna, zrozumiała dla kredytobiorcy i zgodna z prawem”. Oficjalne wskaźniki referencyjne mogły, ale nie musiały być zastosowane w umowie kredytu (pkt 78 opinii Rzecznika Generalnego TSUE z 10 września 2019 r., C-125/18). W konsekwencji TSUE opowiedział się za możliwością zastosowania dyrektywy 93/13 do oceny uczciwości warunku umownego odwołującego się do oficjalnego wskaźnika referencyjnego, który mógł, ale nie musiał być zastosowany (pkt. 34-37 uzasadnienia wyroku TSUE w sprawie Gómez del Moral Guasch). Przyczyną takiego podejścia była możliwość ustalenia przez banki, w oparciu o prawo hiszpańskie, innego sposobu określenia zmiennej stopy procentowej, który nie odwoływałby się wprost do publikowanych wskaźników referencyjnych.
Wyłączona wola stron w stosowaniu wskaźników referencyjnych
Natomiast prawo polskie, chociażby w ustawie o kredycie hipotecznym, wyłącza wolę stron w stosowaniu dowolnych wskaźników referencyjnych służących określeniu zmiennej stopy procentowej w umowie kredytu hipotecznego. Art. 29 ust 2 ustawy o kredycie hipotecznym posługuje się pojęciem wskaźnika referencyjnego, którego definicję legalną zawiera art. 4 pkt 28 ustawy, a jej przesłanki spełnia WIBOR - kluczowy wskaźnik referencyjny. WIBOR jest wskaźnikiem ściśle regulowanym i oficjalnym. W polskim prawie nie ma możliwości by strony ustaliły w umowie kredytu hipotecznego dowolny wskaźnik dla określenia zmiennej stopy procentowej.
Zobacz zestawienie w LEX: Klauzule niedozwolone w umowach bankowych - zmiana regulaminu >
TSUE wielokrotnie wypowiadał się, że wyłączenie stosowania przepisów dyrektywy 93/13, które dotyczy warunków umowy odzwierciedlających obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze jest uzasadnione okolicznością, iż można zazwyczaj zasadnie przypuszczać, że ustawodawca krajowy dokonał wyważenia ogółu praw i obowiązków stron niektórych umów (zob. wyroki: z 21 marca 2013 r., RWE Vertrieb, C-92/11, pkt 28; a także z 20 września 2018 r., OTP Bank et OTP Faktoring, C-51/17, pkt 53).
Obowiązek stosowania wskaźnika referencyjnego odpowiadającego przepisom rozporządzenia BMR zaakceptowanego przez Komisję Europejską i organ nadzoru bankowego (KNF) przy określaniu wartości zmiennej stopy procentowej w umowach kredytu potwierdza to, że polski ustawodawca pozbawił banki możliwości arbitralnego kształtowania zmiennego oprocentowania i uzasadnia wyłączenie, o którym mowa w art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13.
Zobacz procedurę w LEX: Wybór podstawy prawnej złożenia reklamacji >
Wyłączenie możliwości badania abuzywności omawianych warunków umownych wynika również z treści art. 3851 § 1 zd. 2 Kodeksu cywilnego, w myśl którego niedozwolonymi klauzulami umownymi nie są postanowienia umowy, które określają m.in. wynagrodzenie, jeśli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Postanowienia umowne ustalające zmienną stopę procentową jako wartość wskaźnika referencyjnego (WIBOR) oraz wysokość marży przewidzianej w umowie kredytu hipotecznego określają wynagrodzenie banku i odzwierciedlają treść normy prawnej wyrażonej w art. 29 ust 2 ustawy o kredycie hipotecznym. Trudno zatem zarzucić im brak jednoznaczności.
W konsekwencji, na podstawie art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13, warunek umowny ustalający zmienną stopę procentową w oparciu o wskaźnik referencyjny WIBOR nie powinien być oceniany przez pryzmat przepisów o niedozwolonych postanowieniach umownych, w tym art. 3851 § 1 Kodeksu cywilnego.
Autorzy:
Katarzyna Kamińska-Krawczyk, Of Counsel, radca prawny, Zespół Postępowań Sądowych i Arbitrażu, Deloitte Legal. Ekspertka jest byłym sędzią.
Łukasz Strankowski, Senior Managing Associate, adwokat, Zespół Postępowań Sądowych i Arbitrażu, Deloitte Legal
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
