- Jako państwo sąsiednie obserwujemy to, co w tej chwili dzieje się na Ukrainie, ucząc się i weryfikując nasze procedury, co możemy zrobić, żeby polepszyć stan naszych obiektów zabytkowych. Cmentarze nie są tak naprawdę brane pod uwagę w naszej świadomości pod ochronę na wypadek kryzysu, bo co kryzysowego może się stać na cmentarzu, w jakim stopniu cmentarz może stać się ofiarą sytuacji kryzysowej czy konfliktu zbrojnego? – mówi dr Katarzyna Góralczyk z Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie.

 

 

Przeczytaj także: Będzie nowa ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych>>

Czytaj w LEX: Płaszowska Renata - Organizacja organów ochrony zabytków >>>

Przepisy sprzed dwóch dekad

Sytuację zabytkowych cmentarzy określa ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Art. 88 ustawy normuje że, minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego opracowuje krajowy plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych oraz koordynuje realizację zadań mających na celu zabezpieczenie zabytków przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych.

Czytaj też: Ochrona nieruchomości zabytkowych - KOMENTARZ PRAKTYCZNY w LEX >>>

Czytaj też: Ochrona zabytkowego dziedzictwa kulturowego przed zagrożeniami wynikającymi z działalności terrorystycznej >>>

Aktem wykonawczym jest rozporządzenie z 25 sierpnia 2004 r. ministra kultury w sprawie ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i w sytuacji kryzysowej. Przepisy rozporządzenia wskazują, że ochrona zabytków polega na planowaniu, przygotowaniu i realizacji przedsięwzięć zapobiegawczych, dokumentacyjnych, zabezpieczających, ratowniczych i konserwatorskich, mających na celu ich uratowanie przed zniszczeniem, uszkodzeniem lub zaginięciem. Przedsięwzięcia te są realizowane poprzez: 

  1. zapobieganie i prowadzenie prac przygotowawczych - w czasie poprzedzającym wystąpienie konfliktu zbrojnego lub sytuacji kryzysowej;
  2. podwyższenie gotowości - wprowadzanej w okresie narastania bezpośredniego zagrożenia przez właściwe organy kierowania kryzysowego
  3. reagowanie - w czasie wystąpienia i trwania konfliktu zbrojnego lub sytuacji kryzysowej
  4. zabezpieczenie i dokumentowanie - po ustąpieniu konfliktu zbrojnego lub sytuacji kryzysowej.

 

Przestępstwo zniszczenia lub uszkodzenia zabytku

Katarzyna Lenczowska-Soboń

Sprawdź  

Niewystarczający katalog działań

Dr Katarzyna Góralczyk uważa, że rozporządzenie z 2004 r. w dużym stopniu nie odpowiada już naszym potrzebom, nie odpowiada na zagrożenia. Katalog działań, jakie w nim przewidziano jest niewystarczający wobec zjawisk, jakie obecnie mają miejsce.

Zgodnie z rozporządzeniem, plany ochrony zabytków sporządza się odpowiednio do przewidywanych i realnych zagrożeń, w szczególności na wypadek:

  1. pożaru;
  2. powodzi, ulewy lub zalania z innych przyczyn;
  3. wichury;
  4. katastrofy budowlanej, awarii technicznej, chemicznej;
  5. demonstracji i rozruchów ulicznych, rabunku lub aktu wandalizmu; 6) ataku terrorystycznego;
  6. konfliktu zbrojnego.

Ekspertka wskazuje, że rozporządzenie zostało napisane blisko dwie dekady temu, od tego czasu świat bardzo się zmienił. Katalog zagrożeń, jakiemu podlegają obiekty zabytkowe, w tym cmentarze, się rozszerzył.

- Może wystarczyłoby dopisanie do niego „i inne zagrożenia uznane przez kierownika jednostki” wówczas miałby on swobodę w analizie swojego obiektu. Obecnie obserwujemy zupełnie inne niż przed laty zjawiska. To choćby kwestia pandemii, która jest dużym zagrożeniem nie tyle dla obiektów zabytkowych, co dla personelu pracującego na cmentarzach zabytkowych. Ryzyko wyłączenia części personelu było pośrednim zagrożeniem dla tych obiektów. To także cyberzagrożenie. Wystarczy wirus czy jakaś awaria i tracimy całą bazę danych, którą trudno odbudować. Tu powstaje pytanie czy cmentarze mają kopie swojej inwentaryzacji, swojej bazy - wylicza dr Katarzyna Góralczyk. W jej opinii katalog zagrożeń wymienionych w rozporządzeniu należałoby rozszerzyć szczególnie dwie kwestie: chorób zakaźnych, bo to bezpośrednio wpływa na zarządzanie cmentarzem oraz cyberzagrożeń.

Czytaj też: Cmentarze jako przykład rzeczy publicznej (Friedhöfe als öffentliche Sachen) w prawie polskim i niemieckim >>>

 

Strategia wojenna agresora

Dr Góralczyk podkreśla, że rozporządzenie ministra kultury i dziedzictwa narodowego nakłada obowiązek sporządzenia dokumentów planistycznych, w których przewidziane zostaną działania na wypadek konkretnych sytuacji kryzysowych, dlatego tak ważne jest rozszerzenie tego katalogu.

- Obserwując działania wojenne na Ukrainie możemy wprost powiedzieć, że zniszczenie dziedzictwa kulturowego stało się niejako strategią wojenną realizowaną przez agresora. Pojawiają się doniesienia prasowe o kolejnych zniszczonych, nawet rozjechanych przez czołgi cmentarzach ukraińskich, w pełni świadomych dewastacjach. Było nawet ryzyko, zniszczenia cmentarza polskich oficerów w Katyniu. Więc te zagrożenia są faktyczne i musimy się do nich przygotować – podkreśla dr Góralczyk. Wskazuje na potrzebę kształcenia, ćwiczenia i przygotowywania się na wypadek konfliktu zbrojnego.

- W pierwszym etapie musimy postawić na przygotowane personelu, służb współpracujących, pracowników, na to jak się zachować i skupić się na najważniejszych, najcenniejszych elementach na ruchomych, które możemy zdemontować i zakopać, schować czy gdzieś przewieźć – wylicza.

Dokumentacja zabytków powinna być priorytetem

Zdaniem ekspertki z Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, bazując choćby na przykładach działań głównego konserwatora zabytków Lwowa, priorytetowa jest dokumentacja.

- Dokumentacja jest sprawą kluczową. Nawet nie tyle dokumentacja pisana, co zdjęcia i to zdjęcia każdego elementu grobu. Im ich więcej, tym lepiej, bo potem łatwiej naprawić uszkodzenia, a w przypadku kradzieży zidentyfikować. Digitalizacja, zdecydowanie tak, tylko na nośnikach, które mają kopie i są zabezpieczone – zaznacza dr Góralczyk. Przypomina, że w sytuacji konfliktu zbrojnego, obiekt zabytkowy wykorzystywany do celu wojskowego traci ochronę, jaką przewiduje konwencja haska. 

- Myślę, że to są dwie lekcje, które mamy do odrobienia zarówno po wrześniu 39 roku jak i po lutym br., po wybuchu wojny na Ukrainie.  Klepsydra przesypuje piasek cały czas. Każde działanie będzie bezcenne dla dziedzictwa kulturowego, które powinniśmy ochronić i po sobie pozostawi  – dodaje Agata Buchholtz z Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi.

Czytaj w LEX: Rejestr zabytków a ewidencja zabytków – zakres obowiązków i uprawnień właścicielskich >>>

Czytaj w LEX: Skutki prawne wpisu do gminnej ewidencji zabytków >>>

Ochrona zabytkowych cmentarzy na wypadek sytuacji kryzysowej i konfliktu zbrojnego była jednym z tematów  I Interdyscyplinarnego Kongresu Badań nad Cmentarzami, który odbył się na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

 

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.