Hipoteki ustanowione na potrzeby postępowania karnego zachowują swój cywilistyczny charakter. Stanowią one element treści stosunku cywilnoprawnego łączącego uprawnionego (wierzyciela) z obowiązanym (dłużnikiem będącym właścicielem obciążonej nieruchomości). Stosunek taki powstaje po wpisie hipoteki do księgi wieczystej.
Czytaj też: SN: Wartość nieruchomości przy skardze pauliańskiej
Zabezpieczenie dla wierzyciela
Zachowana jest również istota tego ograniczonego prawa rzeczowego. Hipoteka w postępowaniu karnym obciąża (co do zasady) nieruchomość na rzecz wierzyciela, w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności wynikającej z określonego stosunku prawnego. Wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z obciążonej nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości. Zatem, w razie zbycia nieruchomości obciążonej hipoteką ustanowioną w postępowaniu karnym, stosunek ten wiąże nabywcę nieruchomości z wierzycielem hipotecznym. Bez znaczenia pozostaje to, że nabywca nie ponosi odpowiedzialności karnej, czy że nie uczestniczył w postępowaniu karnym, w którym została ustanowiona hipoteka obciążająca nabytą przez nią nieruchomość.
Czytaj też w LEX: Egzekucja roszczeń zabezpieczonych hipoteką >
Obie hipoteki stosowane w postępowaniu karnym, choć z pozoru podobne, sporo dzieli. Przede wszystkim chodzi o cel ich ustanowienia. W przypadku środka zabezpieczającego, hipoteka realizuje tradycyjny użytek tego ograniczonego prawa rzeczowego, czyli zabezpiecza przyszłą zapłatę należności pieniężnej – tu: wynikającej z wyroku skazującego, w którym może zostać orzeczona grzywna lub środek o charakterze kompensacyjnym (art. 291 kodeksu postępowania karnego). Tym samym, uniemożliwia ona, a co najmniej utrudnia, usunięcie lub ukrycie majątku sprawcy, z którego mogą być realizowane orzeczone w przyszłości kary i środki. Jako środek zapobiegawczy hipoteka zabezpiecza natomiast określoną w postanowieniu prokuratora sumę poręczenia, która może zostać ściągnięta na rzecz wierzyciela, czyli Skarbu Państwa, w razie niewykonania obowiązków procesowych przez oskarżonego (art. 266 k.p.k.).
Wpis to podstawa
Różne jest także mienie obciążane takimi hipotekami. W przypadku środka zabezpieczającego może ona zostać ustanowiona na mieniu oskarżonego lub na mieniu stanowiącym korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa, o którym mowa w art. 45 par. 2 kodeksu karnego. Chodzi o mienie, które sprawca objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł w okresie pięciu lat przed popełnieniem przestępstwa do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku. W przypadku środka zapobiegawczego może być ustanowiona na nieruchomości podejrzanego lub osoby trzeciej.
W obu przypadkach do powstania hipoteki niezbędny jest wpis w księdze wieczystej, który ma charakter konstytutywny, a zatem, dopiero on kreuje to prawo. Postępowanie o wpis wymaga złożenia wniosku do sądu wieczystoksięgowego, który w żadnej z tych sytuacji nie działa z urzędu.
Na tym tle ujawniają się dalsze różnice pomiędzy omawianymi hipotekami.
Jako środek zabezpieczający jest ona hipoteką przymusową. Od hipoteki umownej różni ją sposób powstania. Hipoteka przymusowa może powstać bez zgody właściciela nieruchomości, a nawet wbrew jego woli. Właściciel obciążanej nieruchomości nie składa oświadczenia woli. Podstawą powstania tej hipoteki jest oświadczenie wynikające treści jednego z dokumentów urzędowych wyliczonych w art. 110 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, w tym właśnie postanowienie prokuratora. Przy czym, nie chodzi o oświadczenia woli wierzyciela w sensie materialnoprawnym (art. 60 kodeksu cywilnego). Wierzyciel, który wydaje ten dokument, wykonuje wyłącznie przyznaną mu przepisami prawa kompetencję procesową.
Czytaj też w LEX: Zbiorcza hipoteka przymusowa w postępowaniu karnym. Glosa do postanowienia SN z dnia 5 czerwca 2019 r., V CSK 145/18 >
Wniosek o wpis to czynność procesowa
Wniosek o wpis hipoteki przymusowej w księdze wieczystej stanowi czynność procesową, a nie materialnoprawną. W przypadku postanowienia o zabezpieczeniu wykonuje ją prokurator, który jest wnioskodawcą w postępowaniu wieczystoksięgowym, choć działa nie w imieniu własnym, lecz na rzecz wierzyciela hipotecznego. Wierzycielem - w przypadku hipoteki przymusowej zabezpieczającej wykonanie orzeczenia obejmującego:
- grzywnę (art. 291 par. 1 pkt 1 k.p.k.) lub orzeczenia o kosztach, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że bez takiego zabezpieczenia wykonanie orzeczenia w tym zakresie będzie niemożliwe albo znacznie utrudnione (art. 291 par. 3 k.p.k.) - jest Skarb Państwa,
- świadczenie pieniężne, środek kompensacyjny lub zwrot pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi korzyści majątkowej, jaką sprawca osiągnął z popełnionego przestępstwa albo jej równowartości (art. 291 par. 1 pkt 2, 4 i 5 k.p.k.) - jest oznaczony imiennie w postanowieniu prokuratora pokrzywdzony albo inna osoba.
W przeciwieństwie do hipoteki przymusowej, hipoteka umowna nie powstaje w sposób przymusowy. Do jej powstania jest potrzebna umowa między wierzycielem a właścicielem nieruchomości, która ma być hipoteką obciążona, lub inną osobą, której przysługuje prawo podlegające obciążeniu hipoteką. Konieczna jest więc zgoda właściciela nieruchomości, który to prawo ustanawia.
To jeden z powodów, dla których hipoteka, która powstaje w wykonaniu postanowienia prokuratora o wyznaczeniu poręczenia majątkowego (art. 266 k.p.k.), nie jest hipoteką przymusową, lecz umowną. Poręczenie majątkowe wymaga zgody osoby jej udzielającej i bez tej zgody nie może zaistnieć. Poza tym, wierzycielem hipotecznym jest w tym przypadku zawsze Skarb Państwa. Wpisuje się go w polu 4.4.2 księgi wieczystej (wraz z oznaczeniem organu prowadzącego postępowanie karne).
Zobacz procedurę: Stosowanie poręczenia majątkowego >
Przyjęcie do protokołu
Opisane różnice, tych wydawałoby się zbliżonych instytucji, powodują, że w przypadku poręczenia majątkowego, którego przedmiotem jest hipoteka, samo postanowienie prokuratora o jego zastosowaniu nie wystarczy jako podstawa wpisu do księgi wieczystej. Postanowienie prokuratora określa jedynie warunki, na jakich hipoteka ma zostać ustanowiona. Podstawą wpisu jest w tym przypadku wypis aktu notarialnego zawierającego oświadczenie woli właściciela nieruchomości – podejrzanego albo osoby trzeciej – o ustanowieniu hipoteki (art. 32 ust. 1 u.k.w.h. w zw. z art. 245 par. 2 zdanie drugie k.c.).
Za taką wykładnią przemawia również to, że przepisy nie przewidują, aby postanowienie wydane w trybie ustanowienia środka zapobiegawczego było podstawą wpisu hipoteki do księgi wieczystej. Nie ma również w przepisach karnych odesłania na kształt tego z art. 292 par. 1 k.p.k., który - odnośnie sposobu zabezpieczenia - odsyła wprost do kodeksu postępowania cywilnego, a w praktyce do art. 747 k.p.c. Ten ostatni przepis zawiera wyczerpujący katalog sposobów zabezpieczenia roszczeń pieniężnych, a wśród nich obciążenie nieruchomości obowiązanego hipoteką przymusową (pkt 2).
Zabezpieczenie określonej sumy poręczenia majątkowego następuje dopiero przez przyjęcie zabezpieczenia w postaci wpisu hipotecznego na nieruchomości podejrzanego (oskarżonego) lub osoby trzeciej przez dołączenie do protokołu przyjęcia poręczenia odpisu z księgi wieczystej, stwierdzającego dokonanie wpisu hipoteki z tytułu poręczenia.
Jak widać, pomimo tego, że obie sytuacje wydają się zbliżone, to w praktyce mają odmienny charakter, co implikuje też odmienną podstawę wpisu w księdze wieczystej.
Elżbieta Jóźwiak, radca prawny w BWHS Wojciechowski Springer i Wspólnicy
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
