Siostra i brat nabyli po połowie nieruchomość w spadku po matce. Na podstawie postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku w księdze wieczystej wpisano jako współwłaścicieli nieruchomości - siostrę i brata. Brat sprzedał swoje udziały w nieruchomości bez wiedzy i zgody siostry. Siostra nie chciała stracić nieruchomości odziedziczonej po matce, gotowa była spłacić brata. Nabywcy udziałów brata w nieruchomości nie chcą ich zbyć na rzecz siostry, bo zainteresowani są przejęciem całości nieruchomości.
W tej sytuacji siostra wystąpiła do sądu z wnioskiem o dział spadku po matce, wskazując jako uczestników brata oraz nabywców jego udziałów w nieruchomości. Wniosek o dział spadku zawiera roszczenie o uznanie bezskuteczności, względem siostry dokonanego bez jej wiedzy i zgody, rozporządzenia przez brata swoim udziałem w spadku, stanowiącym ½ udziałów w nieruchomości odziedziczonej po matce.
Roszczenie o uznanie bezskuteczności
Podstawą prawną takiego roszczenia jest art. 1036 k.c., zgodnie z którym, spadkobierca może za zgodą pozostałych spadkobierców rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku. W braku zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku.
Za naruszenie uprawnień przysługujących spadkobiercy (siostrze) należy uznać sytuację kiedy, wskutek zbycia udziału w rzeczy należącej do spadku współwłaścicielem stała się osoba, której sytuacja osobista lub majątkowa skłania do przyjęcia takiego sposobu wyjścia ze współwłasności, który byłby mniej korzystny dla pozostałych spadkobierców w porównaniu z sytuacją pierwotną, gdy współwłaścicielami byli jedynie spadkobiercy.
Jako, że rozporządzenie udziałem w przedmiocie spadkowym naruszyło uprawnienia spadkobiercy, który nie wyraził zgody na to rozporządzenie, spadkobierca ten może w postępowaniu o dział spadku wnosić, aby sąd uznał to rozporządzenie za bezskuteczne względem tegoż spadkobiercy. Sąd może ustalić taką bezskuteczność tylko na wniosek spadkobiercy, którego prawa uległy naruszeniu. Dział spadku jest jedynym postępowaniem, w którym opisana bezskuteczność może być ustalona.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z 26 maja 2021 r., sygn. V CSKP 26/21, wskazał: „(…) Na gruncie art. 1036 k.c. bezskuteczność dokonanego rozporządzenia polega na tym, że sąd dokonujący działu traktuje określony przedmiot tak, jakby udział w nim nadal należał do współspadkobiercy. Oznacza to, że dział należy przeprowadzić w ten sposób, jakby rozporządzenia nie było. Sankcja ta występuje jednak tylko o tyle, o ile naruszono by uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku.”
Skutki przewidziane w art. 1036 k.c. nastąpią w razie nabycia udziału w przedmiocie należącym do spadku od spadkobiercy legitymującego się stwierdzeniem nabycia spadku lub od spadkobiercy, którego prawa zostały ujawnione w księdze wieczystej na podstawie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.
Zobacz również: O dziale spadku nie trzeba zawiadać urzędu skarbowego >>
Rozporządzenie udziałem nie może wpływać na sytuację spadkobiercy, który się na to nie zgodził, ani negatywnie, ani też pozytywnie. Omawiana bezskuteczność najczęściej wpływa na możliwość, albo otrzymania składnika majątkowego na własność, albo uzyskania spłaty.
Czytaj też: Od 15 listopada węższy krąg spadkobierców, "alimenciarz" może mieć problem ze schedą >
Sytuację zbywcy udziału bada sąd
Konsekwencje zastosowania art. 1036 k.c. polegają na tym, że sąd – rozstrzygając, komu przyznać sporny składnik – będzie badał sytuację zbywcy udziału, a nie nabywcy. W układzie, w którym dziedziczy dwóch spadkobierców i jeden z nich zbywa udział w przedmiocie należącym do spadku, w razie sporu pomiędzy spadkobiercą, który nie wyraził zgody na rozporządzenie, a nabywcą, sąd najczęściej przyzna sporny przedmiot spadkobiercy. Skoro bowiem zbywca rozporządził swoim udziałem, to można uznać, że nie jest zainteresowany w uzyskaniu własności przedmiotu (nie potrzebuje go).
Jeżeli dojdzie do nabycia udziału w przedmiocie należącym do spadku za zgodą wszystkich spadkobierców, będzie ono w pełni skuteczne, jeżeli jednak takiej zgody nie uzyskano, mogą nastąpić skutki z art. 1036 k.c. Obejmuje to nabycie udziału w nieruchomości od spadkobiercy, którego ujawniono jako współwłaściciela w księdze wieczystej w oparciu o postanowienie o stwierdzenie nabycia spadku. Trudno bowiem uznać nabywcę za pozostającego w dobrej wierze, skoro w księdze wieczystej nieruchomości jest ujawniona podstawa wpisu zbywcy, którą jest dziedziczenie. Dobrą wiarę nabywcy należy wykluczyć, jeżeli wie lub przy dołożeniu należytej staranności powinien był wiedzieć, że stosunek współuprawnienia wynika z dziedziczenia.
Nabywca udziału w nieruchomości spadkowej nie może powołać się na rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych. Artykuł 5 u.k.w.h. chroni bowiem interesy osoby zawierającej umowę z nieuprawnionym, który jest ujawniony w księdze wieczystej. Nabywca udziału w nieruchomości spadkowej zawiera umowę z osobą uprawnioną. Jeżeli natomiast w księdze, jako podstawa wpisu, umieszczone jest stwierdzenie nabycia spadku, nabywca ma świadomość, że zbywca jest jednym ze współuprawnionych. Nieznajomość treści art. 1036 nie podlega ochronie.
Jeżeli spadkobiercy zechcą doprowadzić do bezskuteczności rozporządzenia, mogą wszcząć postępowanie o dział spadku, którego uczestnikiem będzie także nabywca udziału.
Bezskuteczność dokonanego rozporządzenia polega na tym, że sąd dokonujący działu może traktować określony przedmiot tak, jakby udział w nim nadal należał do współspadkobiercy, nie został zbyty, jakby rozporządzenia nie było.
Dodatkowo, z wnioskiem o dział spadku siostra wniosła o zabezpieczenie roszczenia poprzez nakazanie wpisania w księdze wieczystej nieruchomości ostrzeżenia o toczącym się postępowaniu o dział spadku (na podstawie art. 730 par. 1 k.p.c. w zw. z art. 755 par. 1 pkt 5 k.p.c.).
Uzasadniając swój interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia, siostra wskazała, że nabywcy udziałów brata nie zgadzają się na spłatę swoich udziałów w nieruchomości przez siostrę. Obecnie zaś nabywcy legitymują się wpisem w księdze wieczystej połowy własności nieruchomości, istnieje zatem uzasadniona obawa, że może dojść do zbycia przez nich połowy własności nieruchomości na rzecz osób trzecich, a to uniemożliwi siostrze osiągnięcie celu w sprawie, czyli odzyskania w całości prawa własności nieruchomości. Siostra ocenia zagrożenie zbycia przez nabywców swoich udziałów w nieruchomości jako tym bardziej realne z tego względu, że przecież już raz nabyli połowę udziałów w nieruchomości od brata, bez wiedzy i zgody siostry, czyli drugiego współwłaściciela nieruchomości.
Postępowanie działowe
W postępowaniu działowym podstawą sporu o własność jest przede wszystkim kwestia nieważności czynności prawnej, będącej podstawą wpisu prawa w księdze wieczystej na rzecz nabywców, zaś Sąd Okręgowy w Krakowie w postanowieniu z 17 września 2013 r. sygn. II Cz 2337/13, LEX nr 1569128 wskazał, że: „Jeżeli w postępowaniu działowym, w którym podstawą sporu o własność jest kwestia nieważności czynności prawnej będącej podstawą wpisu prawa w księdze wieczystej, w zakresie wniosku o udzielenie zabezpieczenia poprzez wpis w księdze wieczystej ostrzeżenia o toczącym się postępowaniu, na zasadzie analogii legis zastosowanie znajduje art. 10 ust. 2 u.k.w.h., a co za tym idzie dla udzielenia zabezpieczenia poprzez wpis ostrzeżenia o toczącym się postępowaniu w księdze wieczystej w takim wypadku w ogóle nie jest konieczne wykazanie, że wnioskodawca ma interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia. Nad prywatnym interesem prawnym wnioskodawcy przeważa tu bowiem interes publiczny odnoszący się do wiarygodności rejestru publicznego, jakim są księgi wieczyste.” – tak teza 2 orzeczenia. W tym samym postanowieniu Sąd wskazał również, że: „(…) dokonanie wpisu ostrzeżenia mogłoby zostać ocenione za faktycznie dolegliwe dla uczestnika tylko wtedy, gdyby nosił się on z zamiarem sprzedaży nieruchomości – co explicite stanowiłoby jednak dążenie do uniemożliwienia lub poważnego utrudnienia osiągnięcia celu niniejszego postępowania, a zatem tym bardziej uzasadniałoby wniosek o udzielenie zabezpieczenia.”
Wobec tego, zasadne jest roszczenie siostry o dział spadku polegający na przyznaniu na jej rzecz prawa własności nieruchomości z obowiązkiem spłaty brata, który z kolei obowiązany będzie do spłaty nabywców jego udziałów w nieruchomości, na skutek uznania bezskuteczności, w stosunku do siostry, rozporządzenia udziałem w tej odziedziczonej nieruchomości. Na aprobatę zasługuje również wniosek o zabezpieczenie roszczenia na czas trwania postępowania działowego w sposób uniemożliwiający nabywcom dalsze rozporządzenie nabytymi od brata udziałami w nieruchomości.
Zofia Gajewska, adwokat, Dubois i Wspólnicy Kancelaria Adwokacko-Radcowska
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
